Hoe denken moslims over evolutietheorie en creationisme?

Linda Bogaert
de auteur is licentiate Psychologische en Pedagogische Wetenschappen (UGent, 1985)

INLEIDING

Dit jaar (2009) is het 150 jaar geleden dat Charles Darwin zijn 'On The Origin of Species' schreef en daarmee de basis legde voor de moderne evolutietheorie - een gelegenheid om een Koran Notitie aan het thema te wijden, met de bedoeling de diversiteit aan opinies over de evolutietheorie te verkennen. Anders dan de Bijbel, die een gedetailleerd scheppingsverhaal bevat, is de Koran terzake vrij vaag. Het wekt dan ook geen verbazing dat er bij muslims een brede waaier van houdingen ten aanzien van de evolutietheorie bestaat, gaande van een volledig aanvaarden tot een volledig verwerpen ervan, met verschillende posities tussenin. In deze Koran Notitie worden deze uiteenlopende opinies, alsook de kritieken erop door hun tegenstanders, nader bekeken. Ten slotte wordt verkend hoe het universele mensenrecht van vrijheid van geloof en de onafhankelijke beoefening van wetenschap zich in deze materie tot elkaar verhouden.

 

ISLAMITISCH (NEO-)CREATIONISME Islamitisch creationisme Wat is creationisme?

 

  • In ruime zin is creationisme een religieuze opvatting - een geloofsovertuiging dus - die gebaseerd is op een zeer letterlijke lezing van de openbaringswerken (Bijbel, Koran). Volgens deze geloofsovertuiging hebben de mensen, de aarde zelf en alle soorten fauna en flora daarop, elk afzonderlijk hun ontstaan te danken aan een goddelijke scheppingsdaad.
  • In de enge zin, waarin de term in deze Koran Notitie gebruikt wordt, wordt met creationisme de op een letterlijke lezing van openbaringswerken gebaseerde opvatting bedoeld die ambieert een alternatief wetenschappelijk verklaringsmodel te zijn voor de wetenschappelijke theorieën over biologische, geologische enz. evolutie.

 

Pro-evolutionisten beschouwen creationisme als een 'pseudo-wetenschap' en als een bedreiging voor de wetenschap zelf. Daarbij maken zij echter niet altijd het onderscheid tussen beide vormen van creationisme, hoewel in de loop van deze Koran Notitie zal blijken dat dit onderscheid niet zonder belang is.

Hedendaags creationisme is een van oorsprong Amerikaans fenomeen, waar het sterk gepromoot wordt door fundamentalistische christenen en een aanzienlijke aanhang kent. Inmiddels is dit creationisme ook overgeslagen naar sommige strekkingen van muslims en joden. Lang niet alle christenen evenwel zijn creationisten, net zoals lang niet alle muslims of joden creationisten zijn. Bovendien is dus niet iedereen die in een letterlijke schepping gelooft een creationist sensu stricto. Er zijn ook gelovigen die enerzijds in een letterlijke schepping geloven, maar anderzijds de evolutietheorie aanvaarden.

 

Historiek van het islamitisch creationisme: Turkije als uitvalsbasis

Islamitisch creationisme (een term die we verder zullen hanteren in de strikte zin) is luidens Brian Whitaker (The Guardian) een relatief nieuw en relatief klein fenomeen, hoewel het aan aanhang wint en goed georganiseerd is. [2].

In reactie op het werk van Charles Darwin werd in sommige christelijke kringen teruggegrepen naar een zeer letterlijke interpretatie van de bijbelse boeken Genesis 1 en 2, volgens dewelke de aarde en alle soorten organismen daarop er vrij plots gekomen zijn door een scheppingsdaad van God (dit staat bekend als jonge aarde creationisme) [3]. Zij werden hierin aanvankelijk nauwelijks of niet gevolgd door de intellectuelen uit de muslimwereld - ten dele omdat de Koran, anders dan het gedetailleerde scheppingsverhaal van de Bijbel, weinig en slechts vage informatie over de schepping bevat. [4] In reactie op Charles Darwin werd in sommige muslimkringen het scheppingsverhaal weliswaar wat bijgespijkerd en verfraaid met hadiths (uitspraken van Profeet Mohamed), maar de huidige spanning in sommige muslimkringen tussen creationisme enerzijds en evolutietheorie anderzijds is een vrij recent en relatief beperkt fenomeen dat zich - mede door de opkomst van internet - vooral de laatste 10-15 jaar laat voelen. Sommigen Westerse pro-evolutie schrijvers zien daarin een reden tot optimisme. Zo stelt Taner Edis dat de creationistische opstoot in sommige conservatieve muslimkringen op zich getuige is van het feit dat de evolutionaire ideeën dermate diep in de muslimwereld zijn doorgedrongen, dat conservatieve kringen zich genoodzaakt zien om in het defensief te gaan. [5] Een blik op het ontstaan van deze stroming lijkt dit bevestigen.

Immers, de weinige muslimgeleerden die kritiek hadden op het werk van Charles Darwin, viseerden aanvankelijk niet zozeer zijn biologische theorie, maar wel het materialisme dat ze met zijn theorie associeerden. De kritiek uit deze hoek was dus van theologische, ideologische en religieuze aard. Veelzeggend is de titel van het essay uit 1881 van Jamal al-Din Afghani, de eerste muslimintellectueel die Charles Darwin van antwoord diende in zijn Al Radd ala al-Dahriyyin (Weerlegging van de Materialisten). De weinige andere muslimschrijvers die aanvankelijk op het darwinisme ingingen, kantten zich eveneens tegen het materialisme, terwijl op het vlak van de biologische theorie sommigen integendeel van meet af aan pogingen ondernamen om (al dan niet aanknopend bij vroegere schrijvers in de islam) de Koran te lezen in overeenstemming met de biologische evolutietheorie of aspecten ervan - daarover straks meer. [6 ]

Het is pas veel later dat de discussie verschoof in de richting van de biologie, een discussie die in Turkije op gang getrokken werd. Mustapha Kemal had tegen zijn dood in 1938 van Turkije een seculiere staat gemaakt waarin de evolutietheorie onderwezen werd. De islam bleef evenwel de belangrijkste godsdienst in het land. In dit spanningsveld werd alles dat uit het Westen kwam door seculier-gezinden als zaligmakend en onaantastbaar beschouwd, terwijl velen in de samenleving tegelijk het islamitisch geloof en de islamitische waarden en normen probeerden te bewaren in omstandigheden waarin de islam uit het onderwijs weggeveegd was. Het is in dit spanningsveld tussen seculiere en islamistische krachten dat de discussie over de evolutietheorie, die aanvankelijk een religieuze kritiek was, verschoof naar de biologie en de allure kreeg van een politieke en ideologische kwestie. [7]

Een Rapport over de Theorie van Evolutie dat in 1985 afgeleverd werd in opdracht van toenmalig Turks minister van onderwijs, Vehbi Dinçerler, herhaalde volgens professor Shapiro (University of California) de argumenten van het Institute For Creation Research (ICR), een Amerikaans fundamentalistisch christelijk instituut dat opgericht werd begin de jaren 1970 met als voorwerp het weerleggen van de evolutietheorie. Het Turkse rapport liet wel de typisch christelijke componenten zoals het jongeaardecreationisme van het christelijke ICR weg. [8,9] (Volgens het ICR is de aarde niet ouder dan 10.000 jaar; de Koran daarentegen suggereert een veel oudere leeftijd van de aarde; islamitische creationisten zijn dan ook eerder zogenaamde oudeaardecreatonisten; het oudeaardecretionisme stelt dat de geologische schepping niet plots gebeurd is maar zich over miljoenen en miljoenen, mogelijk miljarden, jaren voltrokken heeft. Deze oudeaardecreationisten aanvaarden vaak de theorieën van de moderne kosmologie en geologie over de leeftijd van het heelal enz. [10] ). Professor Shapiro stelt dat het Turkse rapport, gezien de input van informatie van de christelijke creationisten, dan ook "voorspelbaar besloot dat de evolutie inmiddels weerlegd werd door wetenschappers en enkel nog steeds onderwezen wordt omwille van de ideologische waarde ervan". [11]

Kort na het verschijnen van het Turkse rapport, verscheen een boekje "Evolutie, een bankroete theorie", dat ruim verspreid werd onder Turkse politieke islamisten. In 1991 werd in Turkije dan het BAV (Bilim Arastirma Vakfi, of in Engels SRF, Science Research Foundation) opgericht. Tegenstanders ervan beschouwen het als een 'fundamentalistische' organisatie die ervan verdacht wordt banden te onderhouden met het Amerikaanse Institute of Creation Research (ICR) van de christelijke fundamentalisten. Zo organiseerde het Turkse BAV congressen met bekende Amerikaanse christelijke creationisten. [12,13] Deze samenwerking tussen christelijke en islamitische creationisten is een beetje vreemd omdat tal van christelijke fundamentalisten traditioneel de islam als (letterlijk) 'des duivels' beschouwen. Brian Whitaker maakt in The Guardian de bedenking dat de fundamentalistische christenen te winnen hebben bij een samenwerking met de muslimwereld omdat daardoor hun christelijke creationistische agenda ook in de muslimwereld verspreid wordt, maar stelt dat het moeilijker is te zien wat muslims daarbij te winnen kunnen hebben. [14].

In dit spanningsveld scheppen sommige Turkse theologen ruimte voor een aanvaarding van de evolutietheorie. Zo stelt Süleyman Ates, een invloedrijk gematigd Turks theoloog, in zijn boek 'This is True Religion' dat de schepping een evoluerend gebeuren was, en dat de Koran zich niet uitspreekt over hoe de ontwikkelingen van de schepping zich juist voltrokken hebben: «De Koran, die op verschillende plaatsen naar de oorsprong van de mensheid wijst, toont dat deze schepping voorwerp gemaakt werd van ontwikkeling. (...) Hoe deze ontwikkeling plaatsvindt weet alleen God. » [15]

Het islamitisch creationisme is vooral dankzij de inspanningen van het BAV, hun boeken en vooral hun activiteiten op internet, aan invloed beginnen winnen en is dus een fenomeen dat vooral het laatste decennium van zich laat horen. Geneticus Haluk Ertan (Universiteit van Istanbul) omschrijft Turkije als "het hoofdkwartier van creationisme in het Midden Oosten". [16] Een vaak genoemde figuur in dit verband is Harun Yahya (°1956). Volgens pro-evolutionisten is dit een schuilnaam waarachter niet alleen Adnan Oktar schuilgaat, maar een ganse groep schrijvers van het BAV. Daarover straks meer.

In Turkije werd de sfeer gaandeweg grimmiger. Leden van de BAV vielen pro-evolutie academici lastig en er werden naar verluid pogingen ondernomen om deze academici te discrediteren door hen als maoïsten te omschrijven. In 1999 echter wonnen een aantal professoren een burgerlijke rechtszaak tegen BAV wegens laster. Omgekeerd, verschenen op een aantal forums en blogs ook teksten over Harun Yayha, waartegen deze laatste klacht neerlegde wegens laster en eerroof. Middels een gerechtelijk bevel werden een aantal artikels van blogs en forums verwijderd. In mei 2008 evenwel werden Adnan Oktar a.k.a Harun Yahya en 17 van zijn medewerkers veroordeeld tot 3 jaar gevangenis voor verschillende misdrijven waaronder "engaging in criminal threats". Harun Yahya was naar verluid van plan in beroep te gaan tegen deze uitspraak. [17] Vanuit de Turkse academische wereld, zowel als door muslims wereldwijd, wordt er scherpe kritiek geleverd op het islamitisch creationisme. Dit wordt straks behandeld.

 

Harun Yahya en het islamitisch creationisme

Islamitische creationisten wijzen - net zoals de christelijke creationisten - het darwinisme en de moderne evolutietheorie af. Eén van de bezwaren ertegen is dat de evolutietheorie volgens de creationisten de complexiteit van de soorten niet zou kunnen verklaren. In het kielzog van de christelijke creationisten, zijn ook zij van mening dat er geen echt bewijs bestaat dat de ene soort in een andere soort kan evolueren. [18-20] Harun Yahya a.k.a. Adnan Oktar is bij ons de bekendste voorvechter van islamitisch creationisme. Hij schreef naar eigen zeggen 100 boeken, hij heeft een aantal websites, zoals een aparte website waarop kritieken tegen de evolutietheorie gecentraliseerd zijn. [21]. Daarnaast is hij ook auteur van onder meer de The Atlas of Creation, een 800 pagina's tellend werk tegen de evolutietheorie dat ongevraagd naar tal van scholen en universiteiten in Europa en de Verenigde Staten verstuurd werd. [22]. Het boek bekritiseert niet alleen de biologische evolutietheorie, maar stelt (zoals ook andere boeken van dezelfde auteur) onder meer ook dat de Holocaust terug te voeren is tot het darwinisme en dat Hitler zich op het darwinisme geïnspireerd heeft. Gerdien De Jong (evolutionaire populatiebiologie, Universiteit Utrecht) , zegt over de Atlas of Creation: "De inhoud gaat volledig voorbij aan de wetenschappelijke bewijzen die er zijn voor de evolutietheorie." [23]. De Jong vat hiermee de algemene kritiek uit wetenschappelijke hoek samen. Wetenschappers (en ook sommige andere opiniegroepen bij muslims) nemen bovendien aanstoot aan het vermengen van religie met wetenschap.

In zijn boek "The Intellectual Struggle Against Darwinism", schetst Harun Yahya volgend beeld over waarom volgens hem de strijd tegen het darwinisme zo belangrijk is: « Echter, mensen met onvoldoende kennis van darwinisme of die nalaten voldoende diep na te denken over de materialistische ideologie ervan, zijn zich mogelijk nog niet bewust van de gevaren die het stelt. Omdat ze er zich niet van bewust zijn tot welke vreselijke sociale en morele rampen de theorie van evolutie geleid heeft sedert ze eerst voorgesteld werd, kunnen ze mogelijk het vitaal belang niet bevatten van de strijd tegen het darwinisme, dat het bestaan en de eenheid van God ontkent alsook het feit dat menselijke wezens een verantwoordelijkheid hebben tegenover onze Heer. Feit is, echter, dat de darwinistische ideologie de fundering legt voor een vreselijke ondergang door te suggereren dat menselijke wezens het resultaat zijn van blind toeval en hoogstens een soort van dieren zijn. Ze bekijkt het leven als een strijdtoneel waarin de zwakken gedoemd zijn tot onderdrukking en verslagenheid, en beweert dat enkel de sterken zullen overleven. Dit is waarom de intellectuele strijd tegen darwinisme zo vitaal en zo dringend is - en waarom het een grote vergissing is deze strijd als "onnodig" of "onbelangrijk" te bestempelen. (...) Door de irrationele en onwetenschappelijke indoctrinatie van darwinisme, worden kinderen van een zeer vroege leeftijd geleid op een pad dat vaak zal eindigen in lijden en onderdrukking. De scholen, hogescholen en universiteiten hebben jonge mensen bedrogen door te denken dat de Mens een geavanceerd soort dier is, dat de wet van de jungle heerst zelfs in beschaafde samenlevingen, dat de sterken altijd gelijk hebben en de zwakken zullen onderdrukken, en dat het leven een strijd om te overleven is. Dit is, begrijpelijk, de oorzaak van grote problemen in samenlevingen waarin zij opgroeien. Het darwinistisch systeem voedt, ver van menselijke liefde, generaties op die wreed, agressief en egoïstisch zijn en die geen belang hechten aan morele waarden. Als gevolg daarvan, kampen veel landen met grote problemen van de kant van hun eigen burgers. Hooligans, neonazi's, fascisten, communisten, anarchisten en terroristen maken deze naties ondraaglijk om in te leven. Hoewel hun regeringen zich perfect bewust zijn van de wortel van dit probleem, ontbreekt het hen aan kracht om de zaken in orde te brengen. » (eigen vertaling) [24]

Zijn strijd tegen de evolutietheorie maakt naar eigen zeggen deel uit van een veel ruimer project dat met name de tweede komst van Jezus voorbereidt. Hij wil dat voortaan naar eigen zeggen ook prominenter onder de aandacht brengen. Hij is immers van mening dat we in het eindtijdscenario leven. Sommigen van zijn aanhangers denken dat hij de Mahdi is - hij ontkent deze claim , maar volgens Tom Heneghan doet hij dat op een dermate vage manier (vb door te stellen dat niemand zichzelf Mahdi kan noemen) dat zijn aanhangers het toch kunnen blijven geloven. [25] Zijn website bevat een rijkelijk met foto's van de man opgeluisterde biografie van 3 bladzijden, waarin hij voorgesteld wordt als een prominent Turks intellectueel die "sedert zijn jaren aan de universiteit, zijn leven toegewijd heeft aan het vertellen van het bestaan van de eenheid van de Almachtige Allah, en aan het verspreiden van de morele waarden van de Koran. Hij heeft nooit gewankeld in het aanschijn van moeilijkheden en niettegenstaande verdrukking, zet hij zijn intellectuele strijd tot op vandaag verder, waarbij hij blijk geeft van groot geduld en vastberadenheid". Zijn biografie vermeldt verder dat zijn "intellectuele strijd onderworpen werd aan veel lastercampagnes. Meerdere malen, leidden ongegronde laster en beschuldigingen tot arrestaties en maandenlange hechtenis, hoewel hij uiteindelijk telkens onschuldig bevonden werd." [26] De derde en laatste pagina van zijn biografie wordt volledig gevuld met tal van foto's van hem vanuit verschillende hoeken [27], niet meteen iets wat men van een muslim van conservatieve signatuur zou verwachten vermits foto's van personen in conservatieve islamitische kringen als 'not done' beschouwd worden. De omvangrijke websites van Harun Yahya ogen professioneel. Hetzelfde geldt voor zijn publicaties die uitgegeven worden in kleurendruk op glossy papier. Anders dan in conservatief religieuze creationistische werken, wordt er ook weinig gebruik gemaakt van Arabische terminologie, wat suggereert dat een breed publiek geambieerd wordt. De boeken zijn naar verluid alom aanwezig in Turkije, en worden niet alleen in boekenwinkels maar zelfs in de supermarkten verkocht. [28] Verschillende wetenschappers en schrijvers stellen zich vragen bij wie dit alles financiert, temeer omdat de boeken gratis te downloaden zijn op de website en aan democratische prijzen (of zelfs gratis) in papieren versie te krijgen zijn. [29,30] Hoewel Harun Yahyah bij ons de meest bekende islamistische creationist is, zijn er binnen en buiten Turkije nog andere prominente creationisten. [31-37]

 

Kritiek door Turkse wetenschappers op het creationisme

In respons op de toenemende invloed van de creationisten in Turkije, vaardigde de Turkish Academy of Sciences op 17 september 1998 een lange verklaring tegen het creationisme en voor de evolutie theorie uit. De verklaring, die hierna volledig weergegeven wordt, begint met een citaat van Mustafa Kemal: "Ik laat geen enkel heilig geschrift, geen enkel dogma, geen enkel bevroren en versteende regel na als mijn nalatenschap in ideeën. Mijn nalatenschap is wetenschap en rede." Wetenschap is de meest succesvolle onderneming die door de mensheid ontwikkeld werd om het universum en de natuur waarin we leven te begrijpen en te verklaren door middel van observatie, experiment en onderzoek. Gedurende eeuwen hebben wetenschappers niet toegegeven aan oppressie en obstructie, daarbij de suprematie verdedigend van menselijke rede en intellect en zijn mogelijkheid om de waarheid te bereiken tegen bevooroordeelde ideeën en tradities. Vandaag is wetenschap de grootste en meest betrouwbare pionier voor de doelstellingen van de menselijke beschaving om de natuur te onderzoeken en het geluk van de samenlevingen te vergroten en te verbeteren. Door zijn aard werkt wetenschap middels vrij denken en het product ervan, met name testbare hypothesen. Wetenschappelijke feiten kunnen enkel geëndosseerd en goedgekeurd worden door de internationale wetenschappelijke gemeenschap na jaren van vrij (ongehinderd) debat en herhaald testen door onafhankelijke methoden. Deze opinies welke deze genadeloze test van de wetenschap doorstaan, die vele fenomenen tegelijk kunnen verklaren en die het mogelijk maken om nieuwe hypothesen te testen, verwerven het recht om wetenschappelijke theorieën genoemd te worden. Wetenschap, een denksysteem zijnde dat het bestaan van een externe werkelijkheid en de begrijpelijkheid daarvan veronderstelt, onderscheid zich van dogmatische geloofssystemen in eerste instantie door een onophoudelijke openheid voor discussie, en het feit dat zelfs de meest succesvol beschouwde theorieën herzien kunnen worden wanneer meer geavanceerde verklaringen zich aandienen. De voorbije jaren is in ons land een campagne begonnen tegen moderne wetenschap en wetenschappelijk onderwijs. Deze inspanningen, die zich voornamelijk manifesteren door aanvallen op wetenschappelijke theorieën inzake de oorsprong en ontwikkeling van het universum en het leven, worden vooruitgeholpen door de samenwerking van bepaalde religieuze groepen van binnen- en buitenland. In werkelijkheid, zijn de concepten die deze groepen voorstellen niets anders dan opinies die diverse christelijke organisaties gedurende vele jaren probeerden te verspreiden, maar die volledig verworpen zijn in wetenschappelijk geavanceerde landen. Deze groepen, die het geloof dat het universum en het leven gecreëerd werden in een zeer korte tijdspanne door buitengewone en paranormale krachten als een onbetwistbaar feit zien, hebben vooral de oorlog verklaard tegen de evolutietheorie, die bepaalt dat alle leven afgeleid is van gemeenschappelijke voorouders gedurende lange tijdsperiodes en dat zij constant verandering ondergaan. Vandaag is de evolutietheorie een fundamenteel concept dat duidelijkheid breng in vele problemen aangaande het leven; ze vindt wijdverspreide aanvaarding in de wetenschappelijke wereld en wordt sterk gesteund door gereputeerde wetenschappers en wetenschappelijke organisaties. Bovendien is het zo dat hoewel evolutie eerst voorgesteld werd in de biologische wetenschappen, ze vandaag buitengewoon interessante toepassingen vindt in velden zoals epistemologie, sociologie en economie, waarin ze gebruikt wordt om alle processen en ontwikkelingen waarbij verworven informatie doorgegeven wordt van de ene generatie op de andere, te onderzoeken en te verklaren. De op dogma gebaseerde propaganda die beweert dat de evolutietheorie niet langer aanvaard is en dat aangetoond werd dat ze wetenschappelijk vals is, is totaal onjuist. Het werkelijke doel van deze aanvallen op de geaccumuleerde wetenschappelijke traditie die eeuwen oud is, is om niet-denkende, niet-kritische mensen op te leiden die zich geen vragen stellen en die ideeën niet testen maar die dogmatische en incorrecte informatie aannemen exact zoals ze hen aangereikt wordt. Het is duidelijk dat deze kringen - die een open of verholen oorlog voeren tegen de seculiere overheid, vrijheid in het onderwijs en vooruitgang in de wetenschap en technologie - in ons land geen mensen willen die onafhankelijk denken. Deze segmenten van de samenleving werken initieel naar het opnemen van niet-wetenschappelijk geloofselementen samen met wetenschappelijke ideeën in de onderwijscurricula; op lange termijn hebben zij als doel de evolutietheorie volledig van de agenda te schrappen. De Turkse Academie van Wetenschappen (Turkish Academy of Sciences, TUBA) gelooft dat wetenschap de correcte weg en benadering is voor het begrijpen van het universum waarin mensen en samenlevingen leven, voor het definiëren van de natuur en het determineren van haar wetten, en voor het maken van vorderingen in sociale, economische en culturele platforms. De burgers van ons land hebben het recht en de verantwoordelijkheid niet alleen de producten van wetenschap die in de technologie gereflecteerd zijn te consumeren, maar ook wetenschappelijke methoden en denkwijzen te leren en bij te dragen tot de vooruitgang van de wetenschap. Daartoe beschouwen we het als onze plicht om het publiek te waarschuwen en te informeren over aangelegenheden inzake het elimineren van niet-wetenschappelijke elementen uit ons onderwijssysteem, het installeren van moderne methoden van wetenschappelijk denken en de producten daarvan in onze onderwijscurricula, en het nemen van de nodige voorzorgen om te verzekeren dat terwijl wij de eenentwintigste eeuw verwelkomen, een democratische en seculiere generatie opgeleid wordt met "vrij denken, vrije kennis en vrij geweten".» (eigen vertaling) [38]

In 2007 bundelden 700 Turkse academici hun krachten in een klacht bij de rechtbank tegen het Ministerie van Onderwijs, met de eis dat verwijzingen naar creationisme die sedert 1985 in wetenschappelijke onderwijsboeken staan, weer verwijderd worden - huns inziens hoort deze materie thuis in de godsdienstlessen. [39]

 

Kritiek door andere muslims op het creationisme

In Europa leveren grote muslimorganisaties kritiek op het islamitische creationisme en op wat zij beschouwen als de "groteske bekeringspraktijken" van Harun Yahya. Dalil Boubakeur, voorzitter van de Franse muslimraad, stelt dat de evolutietheorie een wetenschappelijk feit is en dat zij niet in conflict is met de Koran. Hij omschrijft de Atlas of Creation als "schadelijk". [40]

Socioloog Malek Chebel stelt in een artikel in Le Monde dat daar waar bij het christendom het darwinisme de christenen verontrustte omdat het de geschiedkundigheid van de Bijbel (met het letterlijk scheppingsverhaal in Genesis 1 en 2) ondermijnde, zulks voor de islam niet het geval is. De Koran is immers vaag terzake, zegt hij, en wijst zelfs op een cyclische evolutie. De islam heeft volgens hem dan ook geen schrik voor de verklaringen van de evolutietheorie. Volgens deze socioloog is de Atlas of Creation "de vrucht van een sektarische organisatie, dicht bij Turks extreem rechts". Hij zegt dat Harun Yahya "het spel speelt van de integristen, die stellen dat het darwinisme een complot is van joden en vrijmetselaars om de basis van de openbaring te ondermijnen". Malek Chebel zegt zich te verwachten aan confrontaties tussen creationisten en pro-evolutionisten in de muslimwereld.[41]

In een artikel op de website Tabsir.com (een website waarvan de auteurs zichzelf omschrijven als geleerden die bezorgd zijn over stereotypen, desinformatie en propaganda die in de media en op academische fora verspreid wordt over islam en het Midden Oosten) wordt Harun Yahyah vergeleken met Reverend Moon van het Amerikaanse Unification Movement. [42].

In 'Een uitnodiging tot de feiten' stelt paleontoloog en muslim Andy Primandaeen: «als wetenschapper en muslim kan ik Harun Yahya en zijn verwrongen propaganda geen goedkeuring laten verwerven van de ongeïnformeerde muslimgemeenschappen over heel de wereld.»[43]

Hij stelt verder: «Harun Yahya is verantwoordelijk voor veel van de creationistische propaganda in de muslimwereld; hij verspreidt desinformatie en onwaarheden om een muslimversie van het christelijk fundamentalistische creationisme te promoten. Hoewel zijn eerste doelwit duidelijk de seculiere materialisten zijn die de macht hebben in Turkije, zijn islamitische activisten van Engeland tot Indonesië geneigd deze creationistische propaganda uit te breiden en te trachten het muslimstandpunt te kneden zodat muslims evolutie als strijdig met de islam zouden zien.» [44]

Hij nodigt muslimbroeders en -zusters uit hem te helpen in zijn strijd tegen dit creationisme door filosofische, theologische of wetenschappelijke artikels te schrijven over de evolutie en/of artikels over Harun Yahya. Naast kritiek op de creationistische opvattingen van Harun Yahya, circuleert er onder zowel pro-evolutionisten als creationisten ook kritiek op het theologisch kader dat Harun Yahya volgens hen hanteert. Ze verdenken hem ervan pantheïstische opvattingen aan te hangen en de eenmaking van religies na te streven. Zo staat er op Youtube een filmpje ("Beware of Harun Yahya") van een stuk van een lezing van (de creationistische) Bilal Philips, waarin deze laatste Harun Yahya niet aanvalt op zijn kritiek op de evolutietheorie - daarover zegt hij dat Yahya's boek informatie bevat die de argumenten van de evolutionisten weerlegt. Hij beschuldigt Harun Yahya er echter van een 'verborgen agenda' te hebben en het pantheïsme (Wahdatul-wujûd) te prediken. Hij impliceert hier met andere woorden dat Harun Yahya zich bezondigt aan bid'ah. [45]. Een salafistisch forum besteedt daar eveneens aandacht aan [46], maar ook een islamitische pro-evolutie blog die middels tal van artikels gewijd is aan het weerleggen van Harun Yahya en zijn creationisme, bevat een gelijkaardige bedenking waar de auteur stelt dat Harun Yahya in werkelijkheid uit is op een eenmaking der religies. Deze pro-evolutie auteur beschuldigt Harun Yahya er ook van de betekenis van Koranverzen te verdraaien in hun vertaling. [47] Op een artikel evenwel op zijn website ontkent Harun Yahya dat hij het pantheïsme aanhangt. [48]

 

Islamitisch intelligent design Wat is Intelligent Design?

Volgens Intelligent Design kan alleen een achterliggend 'design' de complexiteiten van de evolutie verklaren. Aangezien de 'designer' (ontwerper) niet benoemd wordt, dekt de vlag van Intelligent Design verschillende ladingen.

  • theosofisch intelligent design en New Age Theosofe Helena Blavatsky behoorde in 1888 tot de eersten die de term in de huidige betekenis gebruikte in haar boek 'The Secret Doctrine' [49] Zij beschouwde Intelligent Design als de "meest redelijke en minst absurde hypothese", tussen het monotheïstische creationisme enerzijds en de theorie van Darwin anderzijds, die zij beide als 'fallacies' (dwalingen, misvattingen) omschrijft. [50] In haar vrij gedetailleerd gedefinieerd Intelligent Design is er geen sprake van een monotheïstische God, maar is de materiële werkelijkheid een veruitwendiging van wat in een astraal, spiritueel, innerlijk bestaansvlak daaraan voorafgaand reeds bestaat, een veruitwendiging die gemedieerd wordt door astrale wezens. De evolutie voltrekt zich eerst in een neerwaartse boog - van spiritueel naar materieel bestaan -, om vervolgens weer te spiritualiseren (waarbij, om het in religieuze termen te stellen, de mens ontwaakt tot zijn eigen god-zijn), waarna de cyclus elders herbegint. In zijn geheel voeren de opeenvolgende cycli naar een steeds hoger doel. In dit Intelligent Design onderscheidt zij een horizontale en een verticale evolutie. De horizontale evolutie is de evolutie die zich op materieel niveau voordoet (in zekere zin datgene wat Darwin beschreef). Deze wordt volgens Intelligent Design echter gestuurd of aangedreven vanuit een verticale as, het achterliggende spirituele, astrale intelligent design. Volgens de theofosofie is de vraag dan ook niet zozeer 'survival of the fittest', maar wel de 'arrival of the fittest'. [51-53] Helena Blavatsky wordt beschouwd als grondlegger van New Age. In op theosofie gebaseerde New Age bewegingen vindt men dan ook, in allerhande varianten, aanzienlijke steun voor (theosofisch) Intelligent Design. Hoewel er New Age bewegingen zijn waarbij er ruimtereizigers betrokken zijn bij de het hele verhaal, gaat het in de meeste gevallen om astrale wezens, d.w.z. wezens uit een ander, spiritueel (en dus hoger) bestaansvlak. Echter, net zoals niet elke christene of muslim een creationist is, is ook niet elke New Ager een aanhanger van Intelligent Design. De New Age beweging is overigens geen op zichzelf staande beweging in die zin dat sommige leden ervan zich nominaal bekennen tot het katholicisme, protestantisme, de islam, het jodendom enz. Adherents.com, een website die cijfers bijhoudt van het aantal aanhangers van diverse religieuze en spirituele bewegingen, zegt onder meer om die reden geen aparte cijfers te kunnen verstrekken voor New Age. [54]. Wanneer men een publicatie over Intelligent Design ter hand neemt die in een islamitisch, christelijk, joods etc discours geschreven is, wil dit dus niet zonder meer zeggen dat het om een islamitische, christelijke etc publicatie gaat. Het kan ook om een New Age publicatie gaan.
  • "(pseudo-)wetenschappelijk" intelligent design Een eeuw na Helena Blavatsky, in de jaren 1990, trokken wetenschappers als William Dembski en Michael Behe hùn versie van Intelligent Design op gang als verhoopt alternatief wetenschappelijk verklaringsmodel. Wie de designer is, wordt niet expliciet gezegd en hoeft volgens Michael Behe ook niet God te zijn, hoewel hij zelf denkt dat de designer God is. [55]
  • monotheïstisch intelligent design Philip E. Johnson (°1940) (emeritus professor rechten, UC Berkley), wordt algemeen beschouwd als de vader van het christelijk Intelligent Design, met o.a. het werk 'Darwin on Trial' uit 1991. Intelligent Design heeft inmiddels ook zijn aanhangers - én tegenstanders - bij joden en muslims. [56].

 

Een grote meerderheid van wetenschappers beschouwt Intelligent Design als (neo-)creationisme en als een 'bedreiging' voor wetenschap en samenleving, o.a. omdat er een niet wetenschappelijk te bewijzen component in vervat zit, nl. een achterliggend en onbewijsbaar 'intelligent design' of verstandelijk ontwerp. Het model vereist dus een factor van geloof, in plaats van aantoonbare, waarneembare, reproduceerbare, meetbare feiten die noodzakelijk zijn om aan wetenschap te doen. [57-58] Voorstanders stellen dat dit de wetenschappelijkheid van het model niet weerlegt, maar dat het gewoon kwestie van afwachten is tot de wetenschap het soort informatie vindt waarvan bekend is dat het geproduceerd wordt door intelligente wezens, wat de geldigheid van het model volgens hen zou bevestigen. [59]

 

Vertegenwoordigers van Intelligent Design in een islamitisch discours

Op internet zijn er ook tal van islamitische Intelligent Design websites te vinden. Een voorbeeld daarvan is ScienceIslam.com. De website stelt: «Voor de muslim is er geen noodzaak om godsdienst en wetenschap van elkaar te scheiden. Van de Koran, meer dan 1400 jaar geleden, wordt begrepen dat beide er zijn: 'Schepping' en 'Evolutie'. En in beide gevallen, is het enkel God die 'in staat is alles te doen'. Het is met name zo dat muslimwetenschappers meer dan 1000 jaar geleden de weg bereidden voor het bevorderen van leren, technologie en disciplines in de wetenschap die we vandaag kennen. God heeft uitgelegd hoe Hij alles geschapen heeft in het universum en alle leven uit water voortbracht. Hij creëerde mensen uit aarde (niet apen) en er is geen nood om 'verbanden' met de dierenwereld te proberen fabriceren in de islam.» [60]

Een bekende en uitgesproken aanhanger van islamitisch Intelligent Design is Mustafa Akyol, een Turks schrijver die zowel tegen islamitisch extremisme strijdt als tegen extreem secularisme en materialisme. Intelligent Design kan volgens aanhangers van Intelligent Design de kloof tussen het Westen en de muslimwereld overbruggen. [61,62] Net zoals het geval is bij creationisme, doet er zich rond Intelligent Design een bewuste en wederzijdse toenadering voor tussen gelijkgezinde christenen en muslims. In een artikel "Waarom muslims Intelligent Design zouden moeten steunen" ziet Mustafa Akyol Intelligent Design als een 'common cause' die christenen en muslims samenbrengt in hun verzet tegen een goddeloze wereld: «Materialisme is het probleem dat muslims hebben met de moderne wereld, en het is het wereldbeeld waartegen we ons moeten stellen. Muslims zouden geen bezwaar mogen hebben tegen moderne wetenschap en technologie, kunst, ethiek, de goede dingen van het leven en een open samenleving. Ons bezwaar zou moeten gericht zijn tegen de intellectuele "plaag" die ons leven binnendringt en die mensen ertoe leidt te geloven in een goddeloze wereld. De manier om ons geloof en onze gezinnen in de moderne wereld te redden bestaat er dan ook niet in hen er van af te sluiten, maar de onderliggende misvattingen ervan te begrijpen en te verwerpen. Dit zal ons waardigheid en integriteit geven, en kan mogelijk anderen helpen om de ultieme werkelijkheid te zien. Maar hoe kunnen we materialisme, een filosofie die zo krachtig geïncorporeerd is in de machtigste beschaving, het Westen, verwerpen? Wel, er is goed nieuws. We staan niet alleen in deze strijd. Er is een andere machtige component in het Westen die vastberaden is het materialisme uit te roeien. Deze kracht is het christendom. Het christendom is onze bondgenoot. Sommige politieke conflicten in de geschiedenis, zoals de kruistochten van de middeleeuwen of het vermeende "islamitisch" terrorisme van vandaag, hebben wantrouwen veroorzaakt tussen veel christenen en muslims. Nochtans is er geen inherente clash tussen deze twee grote godsdiensten. Vanuit het muslim standpunt, is het zelfs zo dat christenen de dichtste vrienden en bondgenoten zijn van de wereld. [ en je zult merken dat zij in genegenheid het dichtst staan bij hen die geloven die zeggen: "Wij zijn christenen." Dat komt omdat onder hen priesters en monniken zijn en omdat zij niet hoogmoedig zijn. (Koran 5:82)] (...) Intellectuele muslims, die de pathologische anti-Westerse haat van de radicalen die de islam te schande maken door hun gewelddadige handelingen beu zijn, zoeken de goede manier om uitdrukking te geven aan en op te komen voor hun geloof en hun identiteit in de moderne wereld. Intellectuele christenen hebben deze weg al gevonden. Zij kregen met het materialisme te maken voor ons, omdat het in het hart van het christendom groeide. Zij hebben er weerwerk tegen geboden gedurende vele decennia. En recent hebben ze een dappere beweging geïnitieerd, een "wig" zoals ze het noemen - om de funderingen van het materialisme te splitsen. Deze "wig" is de codenaam voor de Intelligent Design Beweging, die gevormd werd in het begin van de jaren 1990 door christelijke wetenschappers en intellectuelen.» [63]

 

Kritiek door andere muslims op Intelligent Design

Het is uitgerekend onder meer de toenadering tot de christenen die Intelligent Design voor sommige andere muslims wat suspect maakt omdat ze er een onderneming in vermoeden die ontworpen werd om protestants-evangelische geloofspunten te doen wortel schieten in het islamitisch denken: « Het is belangrijk te onthouden dat Intelligent Design zelf zeer intelligent ontworpen is door christelijke evangelisten zoals Phillip E. Johnson. Het specifieke doel van Intelligent Design is deuren van opportuniteiten te openen voor het bevorderen van christelijke prediking.» [64]

Ahmed K. Sultan Salem, een PhD student in Ruimte, Telecommunicaties en Radiowetenschappen (Standford University) omschrijft Intelligent Design als een "non-science". Hij bekritiseert ook dat Intelligent Design de indruk wekt dat wetenschap de enige manier is om tot de waarheid te komen en dat daarbij de rol van de openbaring aan de kant geschoven dreigt te worden. «Ik ben het volledig eens met de bewering van Intelligent Design dat het universum tekenen toont van design. Desondanks, is het mijn bekommernis dat Intelligent Design een zichzelf-verslaande oefening kan zijn. Door te insisteren dat het inzicht van het bestaan van een intelligente designer een duidelijk onderdeel is van wetenschap, loopt ID het risico het geloof te bestendigen dat wetenschap het enige middel is om de waarheid te zoeken, en dat wanneer men geen wetenschappelijke argumenten voorlegt, de zaak dan van nul en generlei waarde is. Hoewel ik zelf resoluut geloof in wetenschap en de competentie van het menselijk intellect, denk ik dat het domein van de wetenschap, hoewel gigantisch, toch beperkt is. Rede, openbaring, experimenten en intuïtie zouden samen de basis van onze kennis moeten zijn. En, uiteindelijk, is het de openbaring die de antwoorden biedt op alle echt fundamentele vragen. » [65]

In creationistische hoek is er onder meer de kritiek van Harun Yahya. Zijn bezwaar tegen Intelligent Design is o.a. dat het de designer niet benoemt, terwijl dat volgens hem duidelijk God is. Hij omschrijft Intelligent Design als een misleiding vanwege satan omdat het er volgens hem in ontbreekt aan eerlijkheid. «Dat het geval zijnde, is het duidelijk dat termen zoals "intelligent design" die oprechtheid en islamitisch bewustzijn missen, een negatief effect zouden kunnen hebben op mensen met een oprechte neiging tot geloof. Bedekte en vage verslagen van dit soort kunnen diegenen met een religieuze tendens ertoe leiden in twijfel, in inconsistentie, verwarring en mentale beroering te vallen. "Intelligent Design" is een van Satans afleidingen. In het verwerpen van een valse claim zoals evolutie, moet men zeer voorzichtig zijn dat men niet ten prooi valt aan een andere hinderlaag van Satan. Eén van Satans belangrijkste doelstellingen is de erkenning van Allah te verhinderen op elke mogelijke manier, en mensen ertoe aan te zetten Zijn gedachtenis te veronachtzamen.»[66]

Ook van pro-evolutie muslims is er kritiek op Intelligent Design. Gary Dargan, paleontoloog, pro-evolutionist en praktiserend muslim, levert kritiek op zowel Intelligent Design als creationisme. In een interview op ABC Australië - waar de boeken van Harun Yahya ook circuleren - zegt hij dat ze Westerse ideeën gekaapt hebben om hun eigen agenda vooruit te helpen. Hij stelt vast dat iedereen naar de Koran verwijst, hoewel wetenschap volgens hem op zichzelf en op haar eigen verdiensten moet geëvalueerd worden. Intelligent Design (en creationisme) hoort volgens hem niet thuis in de lessen wetenschap, maar in de lessen filosofie. [67]

 

DE EVOLUTIE-SCEPTICI

Tot deze groep behoren muslims die zich op religieuze gronden kritisch opstellen t.a.v. de evolutietheorie en in mindere of meerdere mate aspecten ervan afwijzen, maar deze kritiek definiëren in een religieus discours en dus, anders dan creationisten en aanhangers van Intelligent Design, geen alternatieve wetenschappelijke verklaring betrachten. Zij benaderen de zaak omgekeerd, en onderzoeken wat binnen hun beleving van het geloof aanvaardbaar is en beperken zich daartoe. Zij gaan dus na wat geloof of ongeloof is. Zij wijzen er echter vaak expliciet op dat ze zich niet uitspreken over de wetenschappelijke waarheid van de theorie en dat ze de zaak alleen beschouwen vanuit een religieus perspectief, en daarbinnen nagaan wat al dan niet in overeenstemming is met hun lezing van de islam. Zij hanteren m.a.w. zelf een scheidingslijn tussen wetenschap en geloof en doen in hun formuleringen vaak duidelijk inspanningen om die grens niet te overschrijden. Zij zeggen dus niet dat de evolutietheorie moet aangepast worden, en ambiëren evenmin dat hun visie in de lessen wetenschap aan bod komt, maar beperken zich tot geloofsoverwegingen.

De afwachtende houding van de evolutiesceptici

Muslims in deze groep aanvaarden doorgaans grote delen van de evolutietheorie, maar hebben op religieuze gronden bezwaar tegen sommige aspecten ervan hoewel ze de evolutietheorie als wetenschap niet formeel verwerpen - ze spreken er zich niet over uit. Zij nemen een afwachtende houding aan, in de veronderstelling dat er nieuwe inzichten zullen komen die de theorie volledig in overstemming zullen brengen met hun geloof. Zij vestigen vaak de aandacht op het voortschrijdende karakter van wetenschap - de kennis van vandaag is onderhevig aan verandering naarmate er nieuwe inzichten bereikt worden in de wetenschap - en wachten liever nog wat af, alvorens zich formeel uit te spreken over de zaak. Zo schrijft Farzana Hassan Shahid: «In een notendop, of je nu een creationist bent, of een theïstisch evolutionist zoals sommige muslims betrachten te zijn, je zal in de Koran bewijs vinden dat beide standpunten steunt. De Koran spreekt het concept van de evolutie niet onmiskenbaar tegen, maar is het in elk geval niet eens met de mechanismen ervan, meer bepaald met de toevalligheid waarmee ze verondersteld wordt te gebeuren. Evolutie, volgens de Koran, zou nog steeds geleid worden door de Schepper. (...) Uiteindelijk, moeten we ons afvragen of religie en evolutie op een of andere manier met elkaar verzoend kunnen worden? Ja, dat is mogelijk en we hebben gezien hoe evolutionaire theorie met de Koran kan verzoend worden. (...) we weten dat zelfs Darwin onzeker bleef over zijn bevindingen en in zijn boek "The Origin of Species" zei "dat veel nog obscuur blijft" en dat de Oorsprong van de Soorten een "mysterie van mysteries" blijft. Religie blijft eveneens een "mysterie van mysteries" en in dat opzicht zijn beide met elkaar in overeenstemming. Terwijl religieus links overeenstemming lijkt te willen vinden tussen religie en evolutie, is de worsteling in moderne tijden opnieuw opgedoken tussen diegenen aan de religieus rechtse kant en diegenen die een meer seculiere ideologie aanhangen. Enkel de tijd zal duidelijk maken, met behulp van nog nieuwere wetenschappelijke gegevens, of de evolutietheorie geheel zal verworpen worden, dan wel of religie zelf ze op een of andere manier zal valideren. » [68]

Evolutie, behalve wat de mens betreft en/of verwerpen van het toeval

Een vaak terugkerend standpunt hier is dat men in een religieus discours aanvaardt dat er evolutie is, op de rol van het toeval en/of het ontstaan van de mens na. Zo stelt Sheikh Nuh Ha Mim Keller, een Amerikaans muslim en deskundige in islamitisch recht, dat - middels een paar kwalificaties - de macro-evolutie niet strijdig is met de islam, zolang men aanvaardt dat God de ultieme schepper is van alles (in evolutionaire zin) én dat God de mens afzonderlijk geschapen heeft (als effectieve scheppingsdaad). « Samengevat om uw vraag tot dusver te beantwoorden, lijkt het geloof in macro-evolutionaire transformatie en variatie van niet-menselijke soorten mij geen kufr (ongeloof) of shirk (toeschrijven van partners aan Allah) in te houden, tenzij men ook gelooft dat zulke transformatie er kwam door willekeurige (random) mutatie en natuurlijke selectie, waarbij men deze adjectieven begrijpt in de zin van causale onafhankelijkheid van de wil van Allah. Je moet in je hart zoeken en je afvragen wat je zelf gelooft. Vanuit het standpunt van tawhid, islamitisch theïsme, gebeurt niets "at random", is er geen "autonome natuur", en eenieder die in een van beide gelooft staat noodzakelijkerwijze buiten de schoot van de islam. Spijtig genoeg, lijkt dit precies wat de meeste evolutionisten denken.» (...) «Wat betreft de claim dat de mens geëvolueerd is van een niet-menselijke soort, dit is ongeloof (Kufr), ongeacht of we dit proces aan God toeschrijven of aan de "natuur", omdat het de waarheid negeert van de speciale schepping van Adam die God in de Koran geopenbaard heeft.» [69]

Anderen stellen dat de Koran de evolutietheorie én de natuurlijke selectie noch bevestigt noch ontkent, en stellen dat de theorie op eigen verdiensten moet staan of vallen, evenwel onder voorbehoud van de schepping van de mens, wat als een mirakel beschouwd wordt en daarom volgens hen niet wetenschappelijk te bevestigen of te ontkennen valt. Zo wordt in een artikel onder supervisie van Sheikh `Abd al-Wahhâb al-Turayrî gesteld: «De directe schepping van Adam (vrede zij met hem) kan door de wetenschap op geen enkele manier bevestigd noch ontkend worden. Dat is zo omdat de schepping van Adam (vrede zij met hem) een unieke en singuliere historische gebeurtenis was. Het is een zaak van de Onzichtbare en iets waarvan de wetenschap niet de kracht heeft het de bevestigen of te ontkennen. (...) Miraculeuze gebeurtenissen, door hun aard zelf, beantwoorden niet aan de wetenschappelijke wetten en hun voorkomen kan noch bevestigd noch ontkend worden door de wetenschap » (...)« met betrekking tot andere levende dingen, bevestigt noch ontkent de Koran de theorie van evolutie noch het proces waarnaar verwezen wordt als natuurlijke selectie. De vraag van evolutie blijft puur een kwestie van wetenschappelijk onderzoek. De theorie van evolutie moet op zijn eigen verdiensten staan of vallen - en dat betekent dat de fysische bewijzen ofwel de theorie bewijzen ofwel ermee in conflict zijn.» [70]

De auteur voegt daar zeer nadrukkelijk aan toe: «Het is in dit artikel niet onze bedoeling de wetenschappelijke implicaties van de evolutietheorie te bespreken. We wensen de zaak enkel te verkennen vanuit het perspectief van de islamitische leer. » (...) «We wensen nogmaals te beklemtonen dat het niet onze zorg is de wetenschappelijke verdiensten van de evolutietheorie te onderzoeken. Wat we willen weten is wat de islamitische leer over het idee te zeggen heeft. Of evolutie wetenschappelijk waar of vals is, is een geheel andere kwestie.» [71]

In deze groep houdt een verwerpen of aanvaarden van de evolutietheorie, of beter gezegd van delen daarvan, dus niet automatisch in dat men de theorie ook voor 'onwaar' of 'waar' aanneemt, maar wel dat de islam al dan niet iets tegen het idee heeft. Wetenschap wordt er beschouwd als een voortschrijdend proces, dat, zelfs als een theorie op een bepaald moment vanuit islamitisch perspectief aanvaardbaar is, nog niet betekent dat daarmee alles gezegd is. Wetenschap is geen statisch gegeven die op een bepaald moment de hele waarheid grijpt, argumenteert men hier. Nieuwe inzichten leiden tot steeds betere kennis.

Deze auteurs blijven op het eerste zicht buiten het vaarwater van Intelligent Design en creationisme in strikte zin door hun bezwaren binnen een religieus discours te formuleren en geen wetenschappelijke status te ambiëren van hun bezwaren en voorbehoud. Ze maken voorbehoud op religieuze gronden, maar zeggen niet wat de wetenschap wel of niet zou moeten aanvaarden; ze wachten af wat voortschrijdende inzichten van de wetenschappen zullen opleveren.

Een aantal schrijvers maken ook religieus voorbehoud bij de rol van het toeval in de evolutietheorie. Zij zien de evolutie als de afspiegeling van een goddelijk plan.

Abu al-Majid Muhammad Rida al-Isfahani, een sjiietisch theoloog van Irak, aanvaardt dat er evolutie is, maar verwerpt de rol van toeval in de evolutie, welke volgens hem het gevolg is van goddelijke wijsheid. [72]

In 1924 vertaalde Hassan Hussein, een Egyptische muslimgeleerde, het werk van de eminente Duitse evolutiedeskundige Haeckel (1834-1919) in het Arabisch, waarbij Hussein zich in zijn inleiding akkoord verklaarde met tal van de wetenschappelijke ideeën die door Haeckel uitgewerkt werden. Hij verwierp echter de ideeën die indruisten tegen het geloof. Verder schreef hij naar verluidt - opmerkelijk - dat wat Darwin stelde behoorde tot de 'Hikmah Ilahyya' of goddelijke wijsheid. [73]

Daarnaast zijn er diegenen die de darwinistische evolutie grotendeels aanvaardbaar achten in hun interpretatie van de islam, maar er een goddelijk soort doelgerichtheid aan toevoegen die in de evolutietheorie ontbreekt (ter verduidelijking: volgens de moderne evolutietheorie streeft de evolutie geen enkel doel na, dus ook geen fysiologische perfectie noch een toenemende complexiteit, zelfs niet evolutie zelf. [74,75). Zo is er o.a. Dr. Inayatullah Khan al-Mashraqi in zijn boek 'Tazkira'. Ook hij vindt de evolutietheorie aanvaardbaar voor zover de wetten die inherent in de natuur aanwezig zijn beschouwd worden als een ingebouwd programma van God, die een door God bepaald en aan Hem bekend doel nastreven. Hij zegt dat deze evolutie zal doorgaan tot het goddelijke en aan God bekende doel ervan vervuld is. [76]. Ook anderen maken daarbij de kwalificatie dat de evolutietheorie voor de islam aanvaardbaar is voor zover aangenomen wordt dat de evolutie zèlf onder controle staat van God.

Hoewel de bedenkingen soms in de buurt van Intelligent Design lijken te komen, is er wezenlijk verschil in die zin dat deze opiniegroep haar kwalificaties formuleert in een religieus discours en daarbij niet de bedoeling heeft een alternatieve wetenschappelijke theorie naar voor te schuiven. Men bekijkt in hoever de evolutietheorie aanvaardbaar is in de islam, of vertaalt ze in een islamitisch religieus discours, maar zegt niet wat de wetenschap al dan niet hoort in te houden en spreekt zich vaak zelfs niet uit over het al dan niet 'waar' geacht worden van de wetenschappelijke evolutietheorie.

 

AANVAARDEN VAN EVOLUTIE MAAR NIET VAN DE HUIDIGE EVOLUTIETHEORIE

Een aantal prominente muslims erkennen dat de evolutie een feit is, maar stellen dat de evolutietheorie zoals ze nu is, geen afdoende verklaring daarvoor biedt. Ik verwijs naar Dr. Rafiuddin, Dr. Ahmed Afzal en Dr. Israr Ahmad [77]. Zij stellen :

  • dat evolutie bestaat maar niet synoniem is met darwinisme
  • dat hoewel evolutie een universeel feit is dat aangetoond kan worden via paleontologie, embryologie e.d.m., de theorie aan de hand waarvan de evolutiemechanismen aanvaard worden (in het bijzonder natuurlijke selectie) geen 'secure' (veilig, zeker) en wetenschappelijk bewezen feit is
  • dat de mens een duale natuur heeft. Naast het materiële lichaam, bestaat de mens uit een niet-materiële geest of ziel of ego
  • dat de essentie van de mens zijn spirituele ziel is die niets te maken heeft met evolutie, evolutie betreft enkel het materiële lichaam van de mens. Volgens hen onderscheidt dit de mens van de rest van de levende wezens. Zij stellen dat pas wanneer de menselijke soort op grond van evolutie vorm kreeg, God deze bezield heeft. God ligt dan ook aan de basis van de ethiek.

Noteer dat er in de islam ook een andere opinie bestaat volgens dewelke ook dieren bezield zijn en ethiek kennen - God heeft zich ook aan de dieren geopenbaard en dieren bidden ook tot God. [78]. Interessant is hierbij op te merken dat ook in de wetenschappelijke wereld de evolutie-ethici - die ethiek beschouwen als het product van de evolutie - verschillen van mening over waar de ethiek ontstaan is. Enerzijds zijn er daarbij diegenen die stellen dat ethiek pas in de loop van de ontwikkeling van de menselijke soort tot stand kwam (de zgn. "vernistheorie", d.w.z. ethiek als laagje vernis bovenop een dierlijke aard van de mens), anderzijds zijn er diegenen (vnl. vanuit de primatologie, zoölogie etc) die op grond van duizenden observaties van dieren zeggen dat ethiek de menselijke soort in de evolutie vooraf ging en dat minstens ook hogere dieren morele wezens zijn. [79,80])

 

 

DE ONVERSCHILLIGEN

Onder de muslims is er een groep die er doodeenvoudig niet van wakker ligt. Zij geloven dat God alle soorten geschapen heeft, en ze studeren en bedrijven tegelijk wetenschappen, ook als deze takken van de wetenschap op een of andere manier schatplichtig zijn aan de evolutietheorie. Dat lijkt tegenstrijdig, maar het is een houding die men ook bij veel christenen, New Agers enz. aantreft. Men gelooft het ene, en bedrijft wetenschap op grond van het andere.

Muslims in deze groep leggen gewoonlijk ook het accent van hun geloofsbeleving op de ethische dimensie ervan, die erop gericht is dat men een leven lang werkt aan het vervolmaken van de persoonlijkheid in de zin van een hoogstaande ethische persoonlijkheid (geduldig, minzaam, rechtvaardig, verdraagzaam enz), om zodoende de maatschappij zèlf op een ethisch hoger niveau te tillen. Vanuit de zingeving is het leven een test. Mensen worden geboren als onbeschreven blad, zonder erfzonde maar in perfecte harmonie, met een vrije wil, een elementair inzicht in goed en kwaad, intelligentie en gevoel. De test bestaat erin na te gaan of men tijdens het leven het goede of het kwade zal doen. Men moet die test niet stuurloos doorlopen - men heeft het eigen aangeboren rudimentair en universeel inzicht in goed en kwaad, waar bovendien de openbaringen aan de diverse profeten (zoals bijvoorbeeld Mozes, Abraham, David, Jezus, Mohamed) bij aansluiten en die het richtsnoer vormen op grond waarvan men in om het even welke omstandigheid de best mogelijke keuze kan maken. Bedoeling is deze test goed te doorstaan - d.w.z. systematisch en in alle terreinen van het leven het goede te kiezen (en dus God te dienen). De mate waarin men daarin geslaagd is, zal beoordeeld worden op Oordeelsdag; van dit oordeel hangt af hoe men de eeuwigheid in het hiernamaals zal doorbrengen. [81] Hieruit blijkt meteen ook hoe essentieel godsdienstvrijheid is in de islam: zonder godsdienstvrijheid is er van test geen sprake, dus ook geen oordeel. [82-84] Vermits deze groep hun aandacht vooral richt op deze meer ethische dimensie, is een discussie over evolutietheorie of creationisme voor muslims die tot deze opiniegroep behoren weinig relevant. Het houdt hen niet bezig, ze liggen er niet van wakker. Ze gaan doorgaans ook niet dieper in op de implicaties van de standpunten of de discussie. Ze hebben voor zichzelf een modus vivendi ontwikkeld die hen toestaat hun geloof in een letterlijke schepping te handhaven en tegelijk wetenschap te bedrijven op grond van de evolutietheorie.

Deze houding wordt door critici wel eens schizofreen genoemd en geridiculiseerd, een kritiek waarop zal teruggekomen worden in het laatste deel van deze Koran Notitie waarin de grens tussen godsdienstvrijheid en wetenschap verkend wordt.

 

THEÏSTISCHE (ISLAMITISCHE) EVOLUTIONISTEN Wat is de evolutietheorie?

In 1859 publiceerde Charles Darwin zijn "On the Origin of Species". Samen met toenmalige inzichten uit o.a. de genetica werd in de loop van de jaren 1930 en 1940 wat bekend staat als de 'moderne evolutietheorie' of 'moderne synthese' geformuleerd. [85-86] Een omstandige beschrijving van de evolutietheorie valt buiten het bestek van deze Koran Notitie. Het volstaat te stellen dat er zich volgens deze 'moderne' evolutietheorie een strijd om het bestaan voordoet waarbij de minste (erfelijke) verandering die ertoe leidt dat een individu zich in die strijd beter kan handhaven, via een aantal mechanismen zal veralgemenen in de populatie van de daaropvolgende generaties. Evolutie verloopt dus via genetische veranderingen. Indien deze veranderingen een adaptief en/of reproductief voordeel opleveren worden zij in de populatie veralgemeend, vooral bij middel van het mechanisme van natuurlijke selectie (naast een paar andere, minder belangrijk geachte maar ook optredende evolutiemechanismen).

We maken hier even een terzijde naar het sociaal-darwinisme onder invloed waarvan bij de politieke en publieke opinie een tot op vandaag zeer hardnekkige misvatting tot stand kwam, namelijk dat evolutie gestuurd wordt door een 'recht van de sterkste'. Dat is evenwel een notie die in de evolutietheorie niet bestaat. 'Survival of the fittest' is een uitdrukking die trouwens niet door Charles Darwin zèlf, maar door Herbert Spencer (1820-1903), grondlegger van het sociaal-darwinisme, ingevoerd werd. In afwijking van Charles Darwin, was Herbert Spencer van mening dat biologische evolutie een onvermijdelijk en lineair gebeuren is dat leidt naar perfectionering. Hij was daarenboven van mening dat die vermeende wetmatigheden ook speelden in hoe de maatschappij evolueert. Hij was, anders gezegd, van mening dat de maatschappij onvermijdelijk evolueert naar volmaaktheid op grond van selectie die doorgevoerd wordt volgens een recht van de sterkste. Sociaal-darwinisme is geen biologische maar een (achterhaalde) sociologische theorie, waaraan hij ook een ethisch luik verbond. Op grond van zijn opvattingen wou hij immers een 'perfecte moraal' ontwikkelen, een perfect model over wat juist handelen inhoudt. Om de vermeende (want niet natuurwetmatige en niet bestaande) biologische evolutie naar perfectie niet in de weg te staan, vond hij dat het beter was zwakke individuen niet te helpen maar aan hun lot over te laten. Hen helpen zou immers de evolutie naar perfectie vertragen. Sociaal-darwinisme wordt inmiddels door een meerderheid van wetenschappers afgewezen en verworpen. Evolutie is, zoals eerder aangestipt, niet onvermijdelijk, ze is niet lineair, ze heeft geen doel, ook niet biologische perfectionering of complexiteit, en er bestaat geen 'recht van de sterkste'. [87,93]

Dit betekent niet dat ethiek van de evolutionaire agenda verdwenen is, integendeel, evolutionaire ethiek is momenteel zelfs een 'hot' studieterrein. Daarbij postuleert men dat ethiek ontstaan is door een werking van de evolutiewetten en formuleert men hypothesen over hoe deze evolutie zich voltrokken heeft. Daarnaast poogt men ook nog steeds een evolutionaire normatieve ethiek - een op de evolutietheorie gebaseerde morele gedragscode over wat goed en slecht handelen inhoudt - op te stellen, maar tot op heden is men er nog niet in geslaagd een aantal methodologische problemen die zich daarbij stellen op te lossen en een algemeen aanvaard model te formuleren over wat op grond van de evolutietheorie goed en slecht handelen inhoudt. Met andere woorden, er bestaat tot dusver geen geldig model om op grond van de evolutietheorie morele keuzen te maken. [94]

Keren we terug van onze terzijde naar Charles Darwin, die de term 'survival of the fittest' overnam van Herbert Spencer, maar niet in de letterlijke zin waarin deze laatste het bedoelde. In de evolutietheorie is deze uitdrukking om te beginnen slechts een metafoor, geen wetenschappelijke beschrijving. Bovendien gaat het niet om overleven van de 'sterkste'. De dubbele Engelse betekenis van 'fit', met name 'in goede gezondheid, sterk' enerzijds, en (aan de omstandigheden voldoende) 'aangepast' anderzijds, zorgde op zich al voor de nodige verwarring, het feit dat Spencer de zaak wèl - en zeer letterlijk - zag als een recht van de 'sterkste', en de aanvankelijke aanzienlijke aanhang en impact van het spenceriaanse sociaal-darwinisme (dat dus geen darwinisme is), deed de rest om bij de publieke opinie een verkeerd beeld te doen ontstaan dat evolutietheorie draait om een lineaire evolutie naar perfectie op grond van een vermeend - want niet bestaand - natuurwetmatig recht van de sterkste, een misvatting die bijzonder hardnekkig gebleken is. Het recht van de sterkste is géén natuurwet. Een lineair vooruitgangsgeloof - een geloof in een onvermijdelijke evolutie naar perfectie - is dat evenmin. [95] Hedendaagse biologen gebruiken de uitdrukking 'survival of the fittest' vaak niet meer omdat ze voor veel misverstanden zorgt over waar de evolutietheorie nu eigenlijk voor staat. In de plaats daarvan spreken ze van 'natuurlijke selectie'.

Sedert de formulering van de 'moderne evolutietheorie' of 'moderne synthese' in de jaren 1930-1940 heeft de wetenschap uiteraard niet stilgestaan. Op grond van inmiddels bijgekomen empirische gegevens en conceptuele inzichten, o.a. in de epigenetica en moleculaire biologie, dringt zich volgens een aantal wetenschappers (waarvan de kern bekend staat als de 'Altenberg 16') zo langzamerhand een nieuwe synthese op van de stand van zaken in diverse gebieden van de wetenschap, waarvoor zij de benaming 'extended evolution theory' voorstellen. Zij laten zich kritisch uit over sommige aspecten van de moderne synthese en klagen aan dat deze theorie op een aantal vlakken verouderd is. Volgens sommigen van hen is de evolutietheorie ook een ganse 'business' op zich geworden die zichzelf in stand houdt en die daardoor vooruitgang van kennis en vooral eventuele bijsturing van de inzichten afremt. Ze wijzen verder ook op de maatschappelijke implicaties van de synthese uit de jaren 1930-1940 en menen dat zij dringend aan een update toe is. De recente bevindingen uit o.a. de epigenetica suggereren bijvoorbeeld dat naast genen ook de omgeving een belangrijke rol speelt in de evolutie - dit betekent dat genen weliswaar belangrijk zijn maar veel minder determinerend dan in de moderne synthese het geval is vermits ook omgeving (met inbegrip van voeding, chemische omgeving, milieu enz) een rol speelt. Anders gezegd, mensen zijn niet alleen het product van hun genen, maar ook van een aantal omgevingskeuzen van hun voorouders. Of nog anders gezegd: ook de biologische toekomst is ten dele maakbaar. Nieuwe inzichten uit o.a. de moleculaire biologie leidden dan weer tot een voorstel van vormtheorie, waarbij naast de celmaterie ook energie en informatie en de processen die deze factoren beheren, een rol spelen. Natuurlijke selectie blijft overeind als concept maar krijgt een minder prominente rol en komt pas in beeld om de door andere processen ontstane vormen te stabiliseren in de populatie. Onderzoeksjournaliste Suzan Mazor, die de Altenberg 16 in de media-aandacht bracht, stelt enigszins karikaturaal: "Wetenschappers zijn het er over eens dat natuurlijke selectie kan optreden. Maar de wetenschappelijke gemeenschap weet al een tijd dat natuurlijke selectie niets te maken heeft met evolutie". In de inleiding van haar e-book: 'The Altenberg 16: Will the Real Theory of Evolution Please Stand Up?' stelt ze verder dat deze nieuwe inzichten de hoop voeden dat de "ideologie van 'survival of the fittest' kan vervangen worden door meer humane verklaringen voor ons bestaan die toekomstige oorlogen, economische crisissen en destructie van de aarde kunnen afwenden".[96]

De voorstellen van deze (seculiere, Westerse) wetenschappers worden om diverse redenen met scepsis onthaald of afgedaan als een 'hype'. Hun papers zijn binnen bij MIT en zullen naar verwachting in de loop van 2009 gepubliceerd worden. Of hun voorstellen uiteindelijk brede steun zullen vinden of niet, zal afhangen van voortschrijdende wetenschap, maar hun initiatief toont wel aan dat er onder de niet-creationistische, seculiere wetenschappers - hoewel iedereen het eens is over de evolutie op zich - toch meningsverschillen bestaan over hoe de evolutie nu precies verloopt. De implicaties - onder meer voor het beleid van volksgezondheid, milieu (maar ook inzake politiek en wereldbeeld enz) - van de voorstellen van de Alternberg 16 (en andere wetenschappers met hen) zijn bijzonder verstrekkend omdat ze het accent verschuiven van genetisch determinisme naar de eigen verantwoordelijkheid in de evolutie en in het vorm geven van de toekomst, in die zin dat bijvoorbeeld de (ongezonde) voeding die men eet, de chemische omgeving waarin men leeft enz, de genen uit en aan kunnen schakelen waarbij de stand van deze schakelaars (in een proteïnelaag boven de genen) een aantal generaties ver wordt doorgegeven en bij deze afstammelingen ziekten kunnen veroorzaken zonder dat er aan de genen zelf iets verandert, om maar één voorbeeld te noemen. Het laatste woord over de inzichten van de Alternberg 16 is zeker nog niet gezegd. Dat deze discussie zich voordoet, evenwel, mocht in deze Koran Notitie niet ontbreken.

In deze Notitie echter gaat het over hoe muslims zich verhouden tot de biologische evolutietheorie. Zoals straks zal blijken is een groot aantal muslims pro-evolutionist, d.w.z. dat ze de evolutietheorie steunen, hetzij vanuit een seculier standpunt, hetzij vanuit een religieus standpunt, het zogenaamde theïstisch evolutionisme. Dat laatste stelt dan dat de eerste cel waaruit de hele evolutie vertrok door God gecreëerd werd, hoewel een aantal muslimgeschriften ook opwerpen dat levende materie uit niet-levende materie kan ontstaan zijn - waarbij de allereerste oorsprong dààrvan dan bij God gelegd wordt. Beide opvattingen worden door de huidige evolutietheorie aanvaard, naast de opvatting dat de eerste DNA-cel mogelijks afkomstig was van de ruimte. [97] Een andere zaak is uiteraard de ethiek, traditioneel het terrein van rede of religie. Hoewel dit nog lang niet uitgeklaard is, hypothetiseert men dat ethiek ook het gevolg is van evolutie - waarbij de ethiek dus 'gebiologiseerd' wordt (hetzelfde doet zich voor in de psychologie, en volgens sommigen is ook godsdienst een product van de evolutie), terwijl gelovigen God zien als oorsprong van de ethiek.

 

(Pre-Darwin) Aanzetten tot biologische evolutietheorie door muslimgeleerden

In hun steun voor de evolutietheorie verwijzen sommige muslims naar islamitische publicaties waarin meer dan 1000 jaar voor Charles Darwin reeds ideeën ontwikkeld werden over biologische evolutie. In de middeleeuwen, op een moment dat wetenschappers in Europa op de brandstapel gegooid werden, werden door Arabischtalige muslims de werken van de Grieken bestudeerd, kritisch bevraagd en onderzocht en verder ontwikkeld. Mogelijk kwamen zij daardoor ook in contact met opvattingen van Grieken als Empedocles die over evolutie geschreven hadden. [98]

Abu Uthman al-Jahiz (ook soms al Jahith of al Jaheeth geschreven) (781-869) is de eerste bekende muslim die in termen van biologische evolutie schreef. Hij was een muslimgeleerde van Oost-Afrikaanse afkomst die de filosofie van de Mu'tazili volgde. Hij schreef o.m. werken over Arabische literatuur, zoölogie, geschiedenis, vroege islamitische filosofie, islamitische psychologie, mu'tazili theologie, religieus-politieke polemieken, en biologie. [99-100] Deze geleerde bouwde 1100 jaar voor Charles Darwin, deels op grond van waarnemingen, deels op grond van folklore, een classificatie van dieren op, van de eenvoudigste tot de meest complexe vormen, en rangschikte hen in groepen op grond van overeenstemmingen. Deze groepen verdeelde hij in een cascade van subgroepen. Op grond daarvan formuleerde hij een visie op biologische evolutie.

In zijn Kitab al-Hayawan (Boek der Dieren) schreef Al Jahiz dat alle leven met elkaar in competitie is voor het bestaan. Hij gaf als voorbeeld een rat die zelf op zoek gaat naar prooien, maar intussen zijn nest onder de grond beschermt tegen vogels en slangen. Dieren hebben andere dieren tot prooi. De strijd om te overleven speelt zich niet enkel tussen soorten af, maar ook binnen leden van dezelfde soort. Hij stelde dat er veranderingen in de soort mogelijk zijn in samenhang met omgevingsfactoren, en dat nieuwe soorten kunnen ontstaan uit bestaande soorten die kenmerken ontwikkelen die hen beter in staat stellen te overleven in de gegeven omstandigheden. Volgens Al Jahiz kan goddelijke wil deze transformatie bewerkstelligen, maar kunnen ook factoren als onder meer voedsel en klimaat biologische en psychologische effecten hebben op de soort, waarbij aanpassingen doorgegeven worden aan nakomelingen zodat na verloop van generaties een beter aangepaste soort kan ontstaan. [101-103]

Een interessante passage uit zijn boek luidt als volgt: «Dieren zijn verwikkeld in een strijd om het bestaan; voor [bestaans-] middelen, om te vermijden opgegeten te worden en om zich voort te planten. Omgevingsfactoren beïnvloeden organismen om nieuwe kenmerken te ontwikkelen om het overleven te verzekeren, waardoor ze in een nieuwe soort getransformeerd worden. Dieren die overleven en zich voortplanten, kunnen deze succesvolle kenmerken doorgeven aan hun nakomelingen. » [104-105]

Daarmee stelde deze islamitische geleerde 1100 jaar voor Charles Darwin dat soorten zich aanpassen aan hun omgeving, dat deze aanpassingen erfelijk zijn, en dat daardoor nieuwe soorten kunnen ontstaan.

Al Jahiz's 'Boek der Dieren' had een grote invloed op latere filosofen en schrijvers in de islam waaronder Ibn Miskawayh, al-Biruni, Ibn Tufayl. De opvattingen van al Jahiz werden ook herhaald in werken van islamitische zoölogisten en naturalisten zoals al-Zakariyya’ al-Qazwini ('Aja’ib al-Makhluqat') Mustawfi al-Qazwini ('Nuzhat al-Qulub') en al-Damiri ('Hayat al-Hayawan'), maar ook door anderen zoals al-Masudi en Ibn Qutayba. [106]

Ibn Miskawayh (923-1030), een Perzisch wetenschapper en filosoof, ging nog verder dan al-Jahiz en suggereerde in 'al-Fawz al-Asghar' dat levende organismen uit niet-levende materie geëvolueerd waren, om eerst planten, vervolgens tot dieren, dan apen en ten slotte tot mensen te evolueren. [107,108]

Gelijkaardige ideeën werden vertolkt in de encyclopedie van de Ikhwan as-Safa' (Broeders der Puurheid), een verzameling van 52 rasa'il (verhandelingen). De Broeders der Puurheid waren een geheimzinnige groep uit Basra en omstreken in Irak. De encyclopedie dateert van de tweede helft van de jaren 900 of mogelijk van de jaren 1000. Het werk had grote invloed op latere intellectuelen zoals de mysticus Ibn Arabi (die weliswaar door een aantal vooral soennietische geleerden als ketter beschouwd wordt [109]) en werd binnen de toenmalige muslimwereld tot ver buiten Irak verspreid, zelfs tot in Al-Andalus (Spanje). Het werk wordt geacht het platonisme naar de Arabische wereld gebracht te hebben en het daar gelegitimeerd te hebben. [110].

Professor Muhammad Hamidullah (1908 – 2002) omschrijft de ideeën die door Ibn Miskawayh en in de eerder genoemde Encyclopedie uitgewerkt werden als volgt: «[Deze boeken] stellen dat God eerst materie schiep en die investeerde met energie voor ontwikkeling. Materie nam daarom de vorm aan van damp die na verloop van tijd de vorm van water aannam. De volgende fase van de ontwikkeling was mineraal leven. Verschillende soorten van stenen ontwikkelden doorheen de tijd. Hun hoogste bestaansvorm was mirjan (koraal). Dit is een steen waarin er takken als deze van een boom zitten. Na het mineraal leven ontwikkelde zich de vegetatie. De evolutie van vegetatie culmineerde met een boom die de kenmerken van een dier droeg. Dit is de dadelpalm. Hij heeft mannelijke en vrouwelijke geslachten. Hij vergaat niet als al de takken ervan gekapt worden, maar hij sterft af wanneer het hoofd afgekapt wordt. De dadelpalm wordt daarom beschouwd als de hoogste vorm onder de bomen die het gelijkt op het laagste onder de dieren. Dan is het laagste onder de dieren geboren. Dat evolueert in een aap. Dit is niet de stelling van Darwin. Dit is wat Ibn Maskawayh verklaart en het is precies wat geschreven staat in de Epistels van de Ikhwan al-Safa. De muslimdenkers stellen dat de aap vervolgens evolueerde in een lagere soort van barbaarse mens. En vervolgens werd hij een superieur menselijk wezen. De mens wordt een heilige, een profeet. Hij evolueert verder in een hogere staat en wordt een engel. Diegene hoger dan de engelen is inderdaad niemand anders dan God. Alles begint bij hem en alles eindigt bij Hem.» [111-112]

Een andere in dit verband genoemde islamitische geleerde is de bekende Abd Ar Rahman bin Muhammed ibn Khaldun. In zijn werk 'Muqaddimah' ('Prolegomena', 1377) schreef hij: «Openbaring werd door ons reeds besproken in het begin van het boek, in het hoofdstuk dat handelt over mensen die over natuurlijke perceptie beschikken. We verklaarden dat het hele bestaan in (al) zijn eenvoudige en samengestelde werelden geordend is in een bovennatuurlijke orde van opstijgen en neerdalen, zodat alles bestaat uit een ononderbroken continuüm. De essentie van het einde van elke specifieke fase van de werelden is door de natuur voorbereid om getransformeerd te worden in de essentie die eraan grenst, hetzij erboven, hetzij eronder. Dit is het geval met eenvoudige materiële elementen; dit is het geval met palmen en wijnstokken, die de laatste fase van planten vertegenwoordigen, in hun relatie tot slakken en schelpdieren, die de laagste fase van dieren vormen. Dit is ook het geval met apen, dieren die in zichzelf de slimheid van perceptie verenigen, in hun relatie tot de mens, het wezen dat de mogelijkheid heeft te denken en overwegen. De voorbereidheid (tot transformatie) die bestaat aan beide kanten, in elke fase van de werelden, is wat we bedoelen wanneer we het hebben over hun verband. » (eigen vertaling) [113]

Dergelijke opvattingen werden naar verluidt in de middeleeuwse islamitische scholen ruim aanvaard en onderwezen, en waren volgens al-Khazini ruim verspreid onder gewone muslims in de 12de eeuw. [114-115]

Of en in welke mate deze islamitische opvattingen over evolutie de latere Europese denkers zoals Charles Darwin beïvloed hebben, zou voorwerp van een interessante studie kunnen uitmaken. In The Islamic Quarterly (London) van 1983, schrijft Mehmet Bayrakdar alvast dat werken van deze en andere muslimgeleerden die passages uit het boek van Al Jahiz bevatten, in de 17de en 18de geheel of gedeeltelijk vertaald werden in het Latijn en het Frans en uitgegeven werden in Londen, Oxford en Parijs, zodat aangenomen kan worden dat een aantal Europese geleerden met deze werken vertrouwd waren. [116] Engelse vertalingen van de Encyclopedie van de Broeders der Puurheid waren volgens professor Muhammad Hamidullah beschikbaar in 1812. [117] Een Arabisch manuscript van al-Fawz al-Asghar, het werk van Ibn Miskawayh, was tegen de 19de eeuw beschikbaar aan Europese universiteiten. Dit alles zou John William Draper, een tijdgenoot van Charles Darwin, ertoe aangezet hebben op te merken dat de "Mohammedaanse theorie van evolutie verder ontwikkeld is dan wij geneigd zijn te gaan, en zelfs uitgebreid is tot anorganische en minerale dingen". [118]

Mehmat Bayrakdar schrijft dat door Fr. Dieterici ('Der Darwinismus im X. und XIX. Jahrhundert' (Die Philosophie der Araber, No. 9) , Leipzig, 1878) en E. Wiedemann ('Darwinistisches bei Gahiz', Sitzungsbericht der physikalisch-medizinischen Sozietaet in Erlangen, 47, 1915), gewezen werd op een aantal gelijkenissen tussen de opvattingen van Al Jahiz en Charles Darwin. Volgens Mehmet Bayrakdar is het belangrijkste verschil tussen beiden van ideologische aard: de opvattingen van Al Jahiz zijn volgens hem "theologisch en meer transcendentaal in die zin dat de eerste oorzaak van de evolutie in levende organismen God is en dat alle andere factoren daaraan ondergeschikt zijn". De theorie van Darwin en anderen omschrijft hij als meer immanent en materialistisch. De verklaringsmechanismen van beiden omschrijft hij als min of meer dezelfde. [119]

Ook de passage uit het werk van Ibn Khaldun gaf eind 19de en begin 20ste eeuw aanleiding tot wat Franz Rosenthal omschrijft als "overenthousiaste" vergelijkingen met het darwinisme, onder andere door de eerder genoemde F. Dieterici, maar ook door H. S. Nyberg ("Kleinere Schriften des Ibn al-'Arabi", Leiden, 1919). [120]

Kortom, een aantal geleerden in de muslimwereld hadden reeds lang voor Charles Darwin de bedenking gemaakt dat er een biologische evolutie bestaat die erfelijk is en die samenhangt met een betere aanpassing aan de omstandigheden, een gegeven waarnaar een aantal hedendaagse muslim pro-evolutionisten verwijzen om aan te tonen dat evolutionair denken niet haaks staat op de islam, maar integendeel al vele eeuwen vóór Charles Darwin in sommige muslimkringen gemeengoed was.

 

(Post-Darwin) Theïstische evolutionisten

Het zal niet verbazen dat ook vandaag een aanzienlijk aantal muslims de evolutietheorie zonder probleem aanvaarden. [121-123] Zij beschouwen evolutie als de weg waarlangs of de methode waarmee God zijn schepping manifesteert. Zij interpreteren de Koranische verzen over het ontstaan als een evolutieproces. Zij zijn dus ook op religieuze gronden evolutionist en geloven niet in een afzonderlijke schepping van de soorten.

Een aantal pro-evolutionistische muslims verwijzen o.a. naar de eerder genoemde muslimgeleerden die lang voor Charles Darwin in termen van biologische evolutie dachten; anderen steunen de evolutietheorie vanuit een voorgestane scheiding tussen wetenschap en geloof waarbij de evolutietheorie op haar eigen verdiensten beoordeeld wordt; nog anderen steunen de evolutietheorie in een holistische visie op geloof en wetenschap, waarbij zij stellen dat de Koran zich laat lezen op een manier die aansluit bij de evolutietheorie. Zo stelt macrobioloog Sheikh Hassanain Rajabali, een pro-evolutionist, dat het niet mogelijk is dat biologie en wetenschap de mensen één richting zouden uitsturen en dat de openbaringen de mensen een andere richting zouden uitsturen. Beide zijn uitingen van dezelfde waarheid. [124] Dat de Koran zo vaag is over de manier waarop de 'schepping' zich voltrokken heeft, heeft er in de loop der eeuwen voor gezorgd dat de Koran zich vlot liet en laat verzoenen met de voortschrijdende wetenschappelijke inzichten en bevindingen. Bovendien stimuleert de islam het bedrijven van de wetenschap. De BBC stelt dat moderne theorieën over kosmologie en evolutionaire biologie geen probleem vormen in de islam. [125]

Muslim evolutionisten blijven uiteraard wel vasthouden aan het geloof in een scheppende God, maar zien God als drijvende kracht achter het hele universum. Zij stellen dat Zijn directe scheppingsdaad beperkt kan zijn tot het scheppen van de allereerste DNA-molecule waaruit alle leven verder ontstaan is (wat door de evolutietheorie aanvaard wordt), of zelfs nog verder terug in de tijd, als de eerste molecule waaruit het universum ontstaan is en waarbij DNA uiteindelijk zou ontstaan zijn uit niet-levende materie. Aanhangers ervan aanvaarden de evolutietheorie volledig en geloven dus niet in bijzondere, afzonderlijke schepping van de soorten. Wat ethiek betreft zijn ze wel van mening dat deze van God komt, en niet het product is van evolutie.

Voorbeelden van pro-evolutionaire muslims zijn Ghulam Ahmad Pervez en zijn leerling Dr. Abdul Wadood . In hun boek 'The Phenomena of Nature in the Quran and Sunnah' endosseren zij de evolutietheorie van Darwin. Zij menen de fazen van de evolutie overigens ook te herkennen in de verschillende Koranverzen. [126] Ook een aantal theologen van de theologische faculteit van de universiteit van Ankara, Turkije, zouden stellen dat islam de evolutietheorie "aanvaardt". [127] Wijlen Zaki Badawi, een van de meest prominente Britse muslimgeleerden, zei: "Ik zie geen tegenstelling tussen de [evolutietheorie] en de islam" [128] Op internet is een video te bekijken van een lezing door sheik Hassanain Rajabali, die een masters degree in moleculaire biologie behaalde aan de University of Colorado. In deze lezing legt hij uit waarom evolutietheorie niet in strijd hoeft te zijn met de Islam. [129] Naar verluid zouden vier vijfden van de hedendaagse muslim evolutionisten afkomstig zijn van Pakistan en Indië. [130]

Onderwijs van evolutietheorie in muslimlanden

Het "Statement of the Teaching of Evolution" van het Interacademy Panel werd onder meer getekend door Academie voor Wetenschappen van volgende landen met overwegende of ruime muslimbevolking: [131]

land academie Samenstelling bevolking naar religie (cijfers CIA World Factbook)
albanië Albanian Academy of Sciences muslim 70%; Albanisch-orthodox 10%; rooms-katholiek 10% [132]
Egypte Academy of Scientific Research and Technology muslim (overwegend sunni) 90%; koptisch 9%; andere christenen 1% [133]
Indonesië Indonesian Academy of Sciences muslim 86,1%; protestant 5,7%; rooms-katholiek 3%; Hindoe 1,8%, ander en ongespecificeerd 3,4% [134]
Iran Academy of Sciences of the Islamic Republic of Iran muslim 98% (shia 89%, sunni 9%); andere (o.a. zoroaster, joods, christelijk en baha'i) 2% [135]
Marokko Academy of the Kingdom of Morocco muslim 98,7%; christelijk 1,1%; joods 0.2% [136]
Nigeria Nigerian Academy of Sciences muslim 50%; christenen 40%; inheemse geloofsovertuigingen 10% [137]
Palestijnse gebieden Gebieden Palestine Academy of Science and Technology _
Tadjikistan Academy of Sciences, Republic of Tajikistan sunni muslim 85%; shia muslim 5%; andere 10% [138]
Turkije Turkish Academy of Sciences muslim 99,8% (overwegend sunni); andere 0,2% (meestendeels christenen en joden)
[139]
Oezbekistan Uzkbekistan Academy of Sciences muslim 88% (overwegend sunnis); Oosters-orthodox 9%; andere 3% [140

Illustratief voor de meningsverschillen in deze kwestie is dat in Soedan en Saoedi-Arabië daarentegen het onderwijs van de evolutietheorie verboden is. [141]

 

Kritiek door (neo-)creationisten op pro-evolutie muslims

Volgens professor Seyyid Hossein Nasr duldt het Westen geen kritiek op de evolutietheorie. Hij zegt dat het Westen wetenschappers die andere ideeën formuleren, verguist. In andere vakgebieden en over andere onderwerpen, mag men van mening verschillen, zegt hij, maar niet over de evolutietheorie, want dan geraakt men zijn job of onderzoeksfondsen kwijt, grijpt men naast een promotie enz. Als oorzaak daarvoor wijst hij de volgens hem innige samenhang aan tussen het Westerse modernisme en materialisme en de evolutietheorie. Haal de evolutietheorie onderuit, en de legitimatie voor het Westerse modernisme en materialisme stort in elkaar, aldus deze professor.

Hij spaart dan ook zijn kritiek niet voor muslims die de evolutietheorie aanvaarden. Volgens hem doen theïstische of islamitische evolutionisten niets anders dan God proberen invoeren in het darwinistische proces. Hij vindt dat ze daarmee veel verwarring stichten. Hij zegt dat deze aanpak niet alleen niet wetenschappelijk is, maar ook nooit door agnostische of atheïstische biologen zal aanvaard worden. Hij is ook van mening dat dit de Hand van God "bindt in een proces dat we niet kennen". Hij erkent dat er mogelijk micro-evolutie bestaat, maar verwerpt macro-evolutie.

Hij roept muslims op om niet enkel aan wetenschap te doen, maar zich ook te vervolmaken tot islamitische denkers, die zowel wetenschap als islam begrijpen en op grond daarvan een nieuwe wetenschappelijke theorie kunnen uitwerken die ook aansluit bij de islamitische theologie. Geloven in evolutie - met name van de mens - omschrijft hij als één van de ergste vormen van blasfemie. Hij meent dat dit muslims hun eschatologische hoop ontneemt. Het Jannah (paradijs) dat door God in de Koran omschreven wordt, is niet de aarde, zegt hij. God gaf Adam en Eva vrije wil, ze aten van de verboden boom, en werden uit het paradijs verdreven en naar de aarde verbannen. Het aardse bestaan is er dus een van val uit de perfectie. De mensen zijn neergedaald naar de aarde, niet opgeklommen. Dit geloof, zegt professor Nasr, is, filosofisch gesproken, de basis van de ethiek. Immers, waarom zou men zich ethisch gedragen als er geen hoger bestaan is? Daarom begaat volgens hem wie het paradijs gelijkstelt met een plek in Afrika waar Adam geleidelijk tot ontwikkeling kwam "de ergste vorm van ketterij". [142]

In 1981 stelde deze professor dat een grondige, goed gedocumenteerde en hedendaagse respons nodig is tegen de aanhang van de evolutietheorie in de islam: «Een volledige respons vereist een georchestreerde inspanning van de kant van een groot aantal islamitische denkers die werken in harmonie met de boezem van de islamitische traditie»[146]

Onder andere ook Harun Yahyah, voorvechter van het islamitisch creationisme, haalt uit naar de pro-evolutie muslims. In zijn boek 'Why Darwinism is Incompatible With the Qur'an' wijdt hij een apart hoofdstuk aan het bekritiseren van deze muslimevolutionisten. [144] Ook op zijn anti-Darwin site levert hij uitgebreid kritiek op de islamitische evolutietheoretici: «Het is uitgesloten dat darwinisme "compatibel" is met de islam, vermits darwinisme het fundamenteel beginsel van de islam schendt, met name dat God het universum en alle levende dingen geschapen en vorm gegeven heeft. Darwinisme is een theorie die gevestigd werd om mensen die waarheid te doen ontkennen. Het is in essentie een theorie die religie als doelwit heeft. Op dezelfde manier kan er geen verzoening zijn tussen islam en marxisme, dat de ongeldige claim maakt dat "religie het opium is van het volk", dus kan er geen verzoening zijn tussen islam en darwinisme dat stelt dat "leven het resultaat van toeval is". Er is trouwens geen noodzaak om zulk een verzoening te proberen bewerkstelligen, vermits darwinisme geen wetenschappelijke basis heeft. In tegenstelling met wat gedacht wordt, is het geen "wetenschappelijk feit", maar een onwaarheid die in stand gehouden wordt ondanks wetenschappelijke feiten. In dit artikel onthullen we waarom "muslimevolutionisten" die een verzoening tussen islam en darwinisme betrachten, zich vergissen. Onze bedoeling is zeker niet de muslimevolutionisten te kleineren. Ons doel is een middel te zijn op grond waarvan zij een meer correct perspectief aannemen door uit te leggen waarom hun benadering van de evolutietheorie verkeerd is, om hen in dit opzicht intellectueel bij te staan, en uit te leggen waarom evolutionisten het onderwerp op de agenda houden". Diegenen die bekend staan als "muslimevolutionisten" - of theïstische evolutionisten in het algemeen - zijn in de fout vervallen van zich voor te stellen, als gevolg van materialistische suggestie en propaganda, dat de theorie van evolutie een wetenschappelijk feit is, en een "middenweg" te zoeken tussen theorie en geloof in God. Deze mensen aanvaarden het darwinistisch scenario betreffende de oorsprong van het leven woord voor woord, maar trachten een "verzoening" te vestigen tussen de evolutietheorie en de islam door te stellen dat dit scenario onder de controle van God staat. Dit perspectief is nochtans een zware vergissing. Dat is zo omdat de evolutietheorie een atheïstisch concept is met een geheime ideologische agenda die voorgesteld wordt om atheïsme te versterken en stevig te vestigen, wat heftig gesteund wordt door materialistische kringen. Ze werd opgebouwd op grond van een materialistische filosofie en biedt een materialistische interpretatie van de wereldfenomenen. (...) Deze divergentie tussen de standpunten van materialisten en het geloof in God, is het fundamenteel verschil tussen religie en atheïsme. Er kan geen sprake van zijn dat een muslim een intellectuele "verzoening" zoekt in deze materie. Er kan geen verzoening zijn tussen een theorie die voorgesteld wordt om God en Zijn schepping te ontkennen. »[145]

Waarna Harun Yaha ook de volgens hem verkeerde interpretaties van de muslimevolutionisten van een aantal Koran verzen onder de loep neemt.

Hij zegt verder dat de darwinisten (in het algemeen) aan heel de wereld hun verontschuldigingen zouden moeten aanbieden, o.a. voor "het verbranden van anti-darwinistische boeken", voor het "weigeren om andere meningen toe te staan", voor het "opleggen van de leugen dat mutaties evolutie veroorzaken", enz. [146]

Hij bespreekt ook de hoger vermelde vroegere muslimschrijvers zoals de Ikhwan as-Safa', een sociëteit die actief was in Basra en omstreken die hun evolutie-ideeën bij de Grieken zouden gehaald hebben. Volgens Harun Yayha was deze sociëteit geaffilieerd met de "Ismaïli sekte, gelijkt ze in sommige opzichten op vrijmetselaars en is het interessant om te zien hoe hedendaagse vrijmetselaars deze sociëteit prijzen". Hij stelt dat deze groepering destijds invloedrijke denkers uit de muslimwereld beïnvloedde "die niet alleen in evolutie maar ook in materialisme geloofden en het bestaan van het hiernamaals loochenden, het niet eens geraakten over de oneindige Goddelijke kennis van gebeurtenissen, kortom, denkers die verwikkeld waren in geperverteerd geloof. Eerder dan deze valse ideeën als model te nemen, zouden hedendaagse muslims ze moeten vermijden" Hij stelt verder dat Imam Ghazali directe kritiek uitte op de evolutionistische Ikhwan as-Safa' sociëteit en "aantoonde dat dit een valse filosofie was die rechtstreeks beïnvloed werd door oudgrieks denken." [147].

 

Seculiere evolutionisten

Als laatste standpunt in het spectrum van meningen in de muslimwereld over de evolutietheorie, vermelden we nog de seculiere evolutionisten. Als seculieren zijn zij van mening dat geloof een privé-aangelegenheid is die zich niet met wetenschap in te laten heeft. Een vertegenwoordiger daarvan is Ali Benouari, stichter van de Swiss Association of Muslims for Secularism, die stelt dat "religie wetenschap niet moet tarten ('challenge')". [148]

 

GELOOF EN WETENSCHAP Europese Unie aan gelovigen én wetenschappers: blijf elk bij uw leest

Net als in het christendom, zeggen creationisten en neo-creationisten in de islam dat hun opvattingen een wetenschappelijke theorie zijn en willen zij dat hun opvattingen op dezelfde voet behandeld wordt als de evolutietheorie in de les wetenschappen. Zij zijn van mening dat leerlingen zowel met (neo-)creationisme als met de evolutietheorie moeten kunnen kennis maken in de lessen wetenschappen. Dit is volgens (neo-)creationisten de beste garantie op het ontwikkelen van een kritische geest, waarbij de leerlingen of studenten dan zelf kunnen oordelen.

(Pro-evolutie) wetenschappers (en met hen tal van andere opiniegroepen bij muslims) wijzen dit volledig van de hand omdat (neo-)creationisme volgens hen niet voldoet aan de vereisten van de wetenschappelijke methode en theorievorming, en bijgevolg geen wetenschap maar een pseudo-wetenschap is die geen plaats heeft in de lessen wetenschappen. Scheppingsdaden en goddelijke, astrale of spirituele bestaansvlakken zijn niet wetenschappelijk bestudeerbaar, ze zijn niet aantoonbaar, niet meetbaar, niet reproduceerbaar, enz. en vereisen geloofsdaden. De voormalige Amerikaanse president George Bush was evenwel voorstander van het aanbieden van zowel Intelligent Design als de evolutietheorie in het onderwijs. [149] Een enquête uit 2005 toonde aan dat 65% van de Amerikanen voorstander is van het onderwijzen van zowel Intelligent Design als de evolutietheorie, en dat 38% zelfs een volledige afschaffing steunt van het onderwijs van de evolutietheorie in 'public schools'. [150]. In Europa wordt vrijwel overal de evolutietheorie onderwezen als een erkende wetenschappelijke theorie. Nochtans krijgt Europa de laatste jaren ook te maken met een toenemend aantal aanhangers van (neo-) creationisme in verschillende religies die inspanningen doen om creationisme ook hier in de lessen wetenschap aan bod te laten komen. [151,152] In antwoord op deze tendens en ter bestrijding van (neo-)creationisme in het wetenschappelijk onderwijs, nam het EU Committee on Culture, Science and Education in juni 2007 een gezamenlijk standpunt. De EU is van mening dat het onderwijzen van (neo-)creationisme in de lessen wetenschap een bedreiging inhoudt voor de wetenschappelijke methode zèlf (die op waarneembare, meetbare feiten etc. gebaseerd is), omdat dit onafhankelijke en kritische en daadwerkelijke, authentieke beoefening van de wetenschap dreigt te vervangen door infiltratie van religie en ideologie. Daarbij maakt men zich zorgen dat de creationistische stromingen in het christendom, de islam enz. de pijlers van de democratie zouden ondermijnen via infiltraties in de lessen wetenschappen. Noteer echter dat tal van moslims de democratie wel steunen.

De EU zegt overigens niet dat men niet mag geloven in een zelfs zeer letterlijke schepping (wat tot de godsdienstvrijheid behoort), maar enkel dat dit geloof niet in de plaats mag komen van wetenschap en dus niet thuis hoort in de lessen wetenschap. Het EU rapport herhaalt zelfs een paar keer dat (neo-) creationisme wèl kan onderwezen worden in de lessen godsdienst en cultuur of in andere niet-wetenschappelijke vakken [153].

Het EU standpunt is dan ook geen frontale aanval tegen welk geloof dan ook, maar trekt alleen een duidelijke grens tussen geloof en wetenschap in een democratisch model. De houding van de Europese Unie komt er, anders gezegd, op neer dat iedereen geacht wordt bij zijn leest te blijven. Een seculier democratisch perspectief gaat uit van een strikte scheiding tussen geloof en wetenschap. Net zo min als godsdienst op te leggen heeft wat de wetenschap moet aanvaarden of op welke geloofsgegevens de wetenschap zich moet baseren, mag de wetenschap zich bemoeien met wat gelovigen geloven. Nochtans zijn er aan beide kanten, zowel aan de kant van de wetenschap als aan de kant van het geloof, mensen die de grenzen proberen te doorbreken.

Aan de kant van de religie zijn er sommigen - de (neo-)creationisten - die elementen van hun geloofsovertuiging aan de wetenschap willen opdringen en dus willen dat wetenschap zich ook op religieuze informatie baseert. Hun houding maakt dat gelovigen die de evolutietheorie steunen in wetenschappelijke kringen vaak niet voor vol aanzien worden en ervan verdacht worden een zoniet openlijke, dan toch verholen sympathie te koesteren voor de (neo-)creationisten, ook wanneer dit geheel onterecht is.

Aan de kant van de wetenschap zijn er sommige evolutiewetenschappers waarvan collega's zeggen dat ze zich, door hun "'knee-jerk' atheïsme, als een religie gedragen". Zij voeren het dispuut tussen evolutietheorie en creationisme in een religieus discours, waarbij ze geloof gaan uitschelden als 'evil' (kwaadaardig) en waarbij zij de evolutietheorie beschouwen als een manier om atheïsme te propageren. [154,155] Zo stelt atheïst en fervent darwinist professor William Provine: "Evolutie is de grootste motor van atheïsme die ooit uitgevonden werd" [156]. Evolutionist Richard Dawkins op zijn beurt schrijft dat "evolutie tot atheïsme moet leiden". Volgens Ruth S Robinson stelt hij zich daarmee op één lijn met de religieuze fundamentalisten. [157] Dergelijke wetenschappers koppelen de evolutietheorie aan atheïsme tot wat evenzeer een allesomvattend geloofssysteem lijkt te worden. Het virulent atheïsme van sommige pro-evolutionistische wetenschappers ideologiseert en verhit het spanningsveld dus evenzeer. Ook noemen sommigen wetenschappers geloven in een scheppingsverhaal en tegelijk de evolutietheorie aanvaarden 'schizofreen', of gaan ze nog een stap verder en zeggen ze dat het schizofreen is om tout court een gelovig wetenschapper te zijn. Dit is evenwel een vrijheid die onder de godsdienstvrijheid valt en door de universele mensenrechten - evenzeer een essentie van de democratie - gewaarborgd wordt. Ook het EU standpunt onderschrijft dit recht. Als wetenschappers hier stellen dat mensen niet mogen geloven dat God alles geschapen heeft, of als ze dit geloof beschimpen, ridiculiseren, bekritiseren of marginaliseren, en stellen dat men enkel volwaardig aan wetenschap kan doen als men atheïst is, dan overschrijden de wetenschappers op hun beurt de grens die in een seculier model aangehouden wordt tussen wetenschap en geloof en willen zij dicteren wat religie moet of niet mag geloven, wat - in omgekeerde richting - in een seculier model van dezelfde aard is als gelovigen die aan de wetenschap willen opdringen zich op openbaringswerken te baseren. Wetenschappers die kritiek uiten op inbreuken op hun wetenschappelijk discours vanuit de godsdienst, doen er goed aan zelf deze grens niet in omgekeerde richting te overschrijden. In een seculiere democratie moet wetenschap onafhankelijk - a fortiori onafhankelijk van godsdienst - kunnen werken. Een democratie moet echter ook de mensenrechten, waaronder geloofsvrijheid, respecteren. Dit vereist dat beide bij hun leest blijven. Wetenschap is geen vehikel om geloof te propageren, het is evenmin een vehikel om atheïsme te propageren.

Geloven in een scheppingsverhaal, geloven dat God de aarde, de mens, en alle planten en dieren elk afzonderlijk geschapen heeft en een zingevingsmodel over waarom dat gebeurd is en wat de zin van alles is, behoort volgens de Europese Unie tot de godsdienstvrijheid voor zover zij hun geloofsbronnen en geloofsovertuigingen niet in de plaats stellen van wetenschap (wetenschap moet gebaseerd zijn op verifieerbare, meetbare feiten enz. en komt volgens een wetenschappelijke methode tot stand). Dergelijke opvattingen kunnen volgens de EU aan bod komen in de lessen godsdienst, cultuur e.d.m. Enquêtes waarbij men peilt naar 'het geloof in een scheppingsverhaal' of 'creationisme', zijn dan ook in die zin potentieel misleidend omdat ze op zich niets zeggen over de aanhang van (neo-) creationisme in de strikte zin dat zich in de wetenschap wil inschrijven. Creationisme in de ruime zin - geloven in een scheppingsverhaal, zelfs als dat inhoudt dat men gelooft dat God elke soort apart geschapen heeft - behoort tot de godsdienstvrijheid. Het is pas wanneer men deze geloofsovertuiging op dezelfde hoogte stelt als wetenschap en wanneer men dit geloof als een alternatieve wetenschappelijke theorie beschouwt, dat er zich volgens de politici van de Europese Unie en een ruime meerderheid van wetenschappers een probleem stelt omdat (neo-) creationisme niet voldoet aan de vereisten van een wetenschappelijke methode en godsdienst daarbij het wetenschappelijk discours probeert binnen te dringen in een model dat beide gescheiden houdt. Een accurate vraagstelling bij enquêtes dringt zich dan ook op, wil men een zicht krijgen op de werkelijke aanhang van (neo-) creationisme sensu stricto.

Diezelfde godsdienstvrijheid geldt ten andere voor diegenen die vanuit hun geloof bekijken wat zij, theologisch, van de evolutietheorie kunnen aanvaarden in hun interpretatie van de islam, zonder zich uit te spreken over de wetenschap zèlf en zonder dit geloofsvoorbehoud aan de wetenschap te willen opdringen.

 

Wetenschap en islam

Kàn men religie en wetenschap met elkaar verzoenen? Sommige muslims houden evenzeer een scheidingslijn aan tussen wetenschap en religie, anderen willen wetenschap bedrijven vanuit een religieus kader, terwijl nog anderen een holistische benadering aanhangen en zeggen dat wanneer men in God gelooft, beide - religie en wetenschap - manieren zijn om tot dezelfde waarheid te komen - wat niet wil zeggen dat ze zich in elkaars vaarwater moeten of mogen ophouden. Zij stellen alleen dat het niet zou kunnen dat men via geloof en wetenschap tot tegenstrijdige bevindingen zou komen. In het kader van de evolutietheorie stellen holistische pro-evolutionistische muslims bijvoorbeeld dat het biologisch bestaan uiteindelijk ook door God geschapen is, zelfs als die scheppingsdaad zich zou beperken tot de eerste DNA-cel, zodat het niet mogelijk is dat God de mensen via de biologie tot één waarheid zou leiden, en via de openbaringen tot een andere. Voor hen bevestigt de Koran de evolutietheorie - of omgekeerd.

Hoe dan ook, moedigt de Koran het bedrijven van wetenschap aan. De wetenschappelijke methode is niet vreemd aan de islam en is er evenmin strijdig mee. In het Westen schrijft men de wetenschappelijke methode algemeen toe aan de 17de eeuwse Francis Bacon en René Descartes, maar reeds in de 10de eeuw - dat wil zeggen 700 jaar eerder - had de Iraakse fysicus Ibn Haythem het idee dat hoewel rede en logica belangrijk zijn, men in de rede fouten kan maken. Daarom moet volgens hem wetenschap (ook) gebaseerd zijn op waarneming en metingen. [158,159]

Op het moment dat in onze West-Europese geschiedenis wetenschappers vervolgd en verketterd werden en hun boeken op de brandstapel gegooid werden, kende de muslimwereld hoogdagen van wetenschap onder impuls van de mu'tazili, de eerder genoemde filosofische school die o.m. de werken van de Oude Grieken bestudeerde en er op verder bouwde. Deze school legde de nadruk op bestuderen van de natuur en hechtte groot belang aan de rede en aan onafhankelijk denken (ijtihad). Milieu-econoom Fouad Laouri herinnert eraan dat na de voor het Westen donkere periode periode van de middeleeuwen waarin de kerk wetenschap door geloof verving en tal van wetenschappelijke bronnen vernietigd werden, het Westen aanknoopte bij de werken van de Arabische wetenschappers, een erfenis waarbij men destijds ook zeer openlijk aansluiting zocht. Zo stond bovenaan de bull die Immanuel Kant in 1755 verkreeg ter gelegenheid van het behalen van zijn graad van doctor in de filosofie, 'bismilahha ar-rahman ra-rahim', in de naam van God, de Erbamer, de Barmhartige. Milieu-econoom Fouad Laouri zegt hierover: [... U]it het feit dat een nog jonge Pruisische universiteit (ze werd gesticht in 1544) op de uitgereikte diploma's het eerste vers van de koran vermeldde, blijkt onmiskenbaar dat men aansluiting wenste te zoeken bij een roemruchte traditie die zich uitdrukte in het Arabisch. Zo werd op spectaculaire wijze het aanzien bevestigd van een taal en een gedachtegoed die het de christelijke Middeleeuwen mogelijk hadden gemaakt uit het duister te treden.[160]

Eén van de talloze voorbeelden die illustreren hoe Westerse wetenschappers zich niet zelden baseerden op werken van muslims, is dat de (Poolse) Copernicus (1473-1543) berekeningstabellen gebruikte die letterlijk overgenomen leken uit de werken van de Arabische sterrenkundige Ibn Shatir, die 100 jaar eerder leefde. [161] Het Westen beroept zich graag op Griekse wortels, maar wist daarbij maar al te vaak de tussenstap van de Arabische wetenschappen uit het collectief bewustzijn.

Na verloop van tijd evenwel kwam tegen de mu'tazili een tegenstroom op gang, de ash'ari denkschool, volgens dewelke sommige aspecten van de natuur gewoon niet te bevatten zijn. Deze denkschool verschoof de nadruk naar de theologie en won aan belang, waardoor het beoefenen van de wetenschap stoom verloor. [162] Nadien viel ook het Ottomaanse Rijk uit elkaar, en begon de Westerse kolonisatie, met alle economische en politieke implicaties van dien. Een klimaat waarin men zich belaagd voelt door een geografische en culturele kolonisatie, en daardoor op zichzelf terug plooit, is niet meteen bevorderlijk voor het beoefenen van wetenschap, welke een vrije omgeving en open ingesteldheid vooronderstelt. Dat wil uiteraard niet zeggen dat in de muslimwereld momenteel geen wetenschap bedreven wordt, integendeel. Net zoals bij ons, heeft men in de muslimwereld universiteiten waaraan men uiteenlopende takken van wetenschap beoefent. Zoals hoger aangetoond werd, wordt in een aantal muslimlanden trouwens de evolutietheorie onderwezen en bieden sommige academici stevig weerwerk tegen (neo-) creationisten, zelfs via het aanspannen van rechtszaken om creationisme uit het onderwijs te weren.

 

BESLUIT

Uit deze omvangrijke Koran Notitie is gebleken dat de muslimwereld een zeer diverse houding aanneemt ten aanzien van de evolutietheorie, wat weinig verwonderlijk is gezien de Koran zelf, anders dan de Bijbel, zich slechts in vage bewoordingen uitdrukt over de zaak. De betreffende verzen worden door de enen geïnterpreteerd als een proces van evolutie, door de anderen als een scheppingsdaad. Er zijn bijgevolg uitgesproken evolutionisten - niet enkel bij seculiere muslims maar ook bij religieuze muslims. Reeds 1100 jaar voor Charles Darwin hanteerden muslimgeleerden al concepten van biologische evolutie.

Tal van bronnen stellen dat opinies die de evolutietheorie gunstig gezind zijn een meerderheid vormen in de muslimwereld en dat de creationistische stroming in de islam een recent en relatief beperkt fenomeen is dat weliswaar vocaal aanwezig is en aan aanhang wint maar dat qua omvang niet te vergelijken is met de sterke Amerikaanse creationistische christelijke stroming waarmee zij banden blijkt te onderhouden. Recent maakt ook een islamitische variant van Intelligent Design zijn opwachting. Beide wijzen niet alleen de 'moderne' evolutietheorie af, maar ook op het materialisme dat er volgens hen mee samenhangt. Net als in het christendom bevindt zich daartussen ook in de islam een spectrum aan opinies, waarbij het voorbehoud dat sommigen maken bij de evolutietheorie vaak enkel in een religieus theologisch discours gedefinieerd wordt en men er zich zorgzaam voor hoedt niet in het vaarwater van de wetenschap terecht te komen. Zo zijn er diegenen die op theologische grond de evolutie aanvaarden, op de schepping van de mens en de rol van het toeval na, zonder zich evenwel uit te spreken over de evolutietheorie als wetenschap en zonder met hun kritieken wetenschappelijke ambities te koesteren. Nog anderen zitten met vragen en wachten nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap af alvorens zich uit te spreken, terwijl er diegenen zijn die zich theologisch neutraal opstellen, of die er gewoon niet van wakker liggen en geloven in een letterlijke schepping terwijl ze tegelijk de evolutietheorie steunen. De verschillende opinies hebben uitgesproken voor- en tegenstanders die elkaar in niet zelden scherpe bewoordingen bekritiseren.

Vergeten we ook niet dat niet alleen de monotheïstische religies naast pro-evolutionisten een creationistische stroming kennen. Zo kent New Age een ruime aanhang van Intelligent Design, hoewel uiteraard niet alle New Agers neo-creationisten zijn. Het is trouwens theosofe Helena Blavatsky, algemeen beschouwd als grondlegger van New Age, die reeds in 1888 in haar publicaties het concept van Intelligent Design in detail voorstelde als de volgens haar "meest valabele hypothese tussen creationisme en darwinisme". Varianten van Intelligent Design met wetenschappelijke ambities, alsook Intelligent Design stromingen in christendom, jodendom en islam, zijn van veel recentere datum.

De islam met de vinger wijzen als creationistisch, is dus onterecht, en vormt de zoveelste invalshoek van waaruit met het stereotype voedt dat de islam 'achterlijk' is en wetenschap in de weg zou staan of tot wetenschappelijke ongeletterdheid zou leiden, terwijl de westerse wetenschap juist historisch schatplichtig is aan het werk van vele muslimwetenschappers die de kennis van de oude Grieken bestudeerden en verder ontwikkelden, waarbij Europa met de verlichting uit de duistere middeleeuwen nadrukkelijk aanknoopte.

Bovendien onderstreept het standpunt van de EU dat mensen op basis van het universeel mensenrecht van godsdienstvrijheid vrij zijn te geloven in wat zij willen - of dat nu in een biologische evolutie is, of in een letterlijke schepping, hetzij van het hele bestaan, hetzij enkel van de mens - voor zover men dit geloof niet in de plaats van wetenschap stelt, niet alleen omdat geloofscomponenten introduceren in de wetenschap niet wetenschappelijk is, maar ook omdat ideologische infiltratie van de wetenschap van daar uit ook de politieke en maatschappelijke democratische structuren zou kunnen bedreigen. Er bestaat dus een belangrijk onderscheid tussen creationisme in ruime zin dat enkel een geloofsovertuiging is en door de godsdienstvrijheid gewaarborgd is, en creationisme dat een wetenschappelijke status ambieert. Enquêtes die peilen naar een "letterlijk geloof in de schepping" zijn dan ook potentieel misleidend en kunnen leiden tot een overschatting van het werkelijke aantal aanhangers van het door wetenschappers en politici problematisch geachte creationisme sensu stricto die hun geloofsovertuiging als wetenschap willen behandeld zien.

Het EU standpunt ter zake is geen frontale aanval op welke religie of geloofsovertuiging ook. Het is evenmin een steunbetuiging voor atheïsme. De EU wil religie ook niet uit het onderwijs bannen: geloofsovertuigingen kunnen in de lessen godsdienst of cultuur aan bod komen, maar niet in de lessen wetenschap. De EU staat een strikte scheiding voor tussen geloof en wetenschap, waarbij men niet om de vaststelling heen kan dat er van beide richtingen op deze scheidingsmuur ingebroken wordt - zowel door sommige gelovigen, meer bepaald de (neo-) creationisten sensu stricto, die hun geloof tot wetenschap willen promoveren, als door sommige virulent atheïstische pro-evolutie wetenschappers die de zaak evenzeer ideologiseren en aan andersdenkende gelovigen willen opdringen wat ze moeten - of beter gezegd niet mogen - geloven. Een democratie fluit beiden terug naar hun respectievelijke leest. Sommigen zien in de opstoot van (neo-)creationisme ten andere een defensieve reflex tegen de ruime steun die de evolutietheorie in de muslimwereld geniet, hoewel creationisten hun strijd zèlf zien als niet enkel gericht tegen de evolutietheorie, die volgens hen niet klopt, maar ook tegen een ideologie van onderdrukking, materialisme en moreel verval die er volgens hen mee geassocieerd is.

 

Deze tekst werd met toestemming van de auteur overgenomen van http://www.flwi.ugent.be/cie/bogaert/bogaert40.htm

voetnoten>

 

  1. "Creationisme", Wikipedia - http://nl.wikipedia.org/wiki/Creationisme.
  2. "The evolution of daft ideas", Brian Whitaker, The Guardian, 29/5/2007 - http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2007/may/29/theevolutionofdaftid....
  3. Zie noot 1.
  4. Mahdi as Hell: Look out Darwin", Daniel Martin Varisco, 18 juli 2007, Tabsir.net - http://www.tabsir.net/?p=148.
  5. "Harun Yahya and Islamic Creationism" - http://www2.truman.edu/~edis/writings/articles/hyahya.html.
  6. "Muslim Responses to Darwinism", Islam Herald, 12 maart 2003 - http://saif_w.tripod.com/curious/evolution/muz/muz-part3.html.
  7. Zie noot 6.
  8. Zie noot 5.
  9. Zie noot 6
  10. "Oudeaardecreationisme", Wikipedia - http://nl.wikipedia.org/wiki/Creationist#Oudeaardecreationisme.
  11. Zie noot 6.
  12. Zie noot 6.
  13. "Islamic Creationism"- http://en.wikipedia.org/wiki/Islamic_creationism.
  14. Zie noot 2.
  15. Gerçek Din Bu vol. 1.Süleyman Ates, Istanbul: Yeni Ufuklar Nesriyat, 1981, geciteerd in: "Islamic Creationism In Turkey", Taner Edis, Creation/Evolution 34:1(1994) - http://www2.truman.edu/~edis/writings/articles/islamic.html.
  16. geciteerd in: "Scientists face off against creationists", Nicholas Birch, 24/5/2007, Eurasianet.org - http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav052407.shtml.
  17. "Adnan Oktar", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Adnan_Oktar
  18. "The Collapse of the Theory of Evolution", een overzicht van artikels door Harun Yahya - http://www.harunyahya.com/c_refutation_darwinism.php.
  19. "The Collapse of Darwinism - Part One: The Fossil Record Refutes Evolution", Harun Yahya - http://www.islamonline.net/English/Science/2002/08/article03.shtml.
  20. "The Collapse of Darwinism - Part Two: Imaginary Mechanisms of Evolution", Harun Yahya, Islam Online - http://www.islamonline.net/English/Science/2002/09/article02.shtml.
  21. "Darwinism-Watch.com", Harun Yahya - http://www.darwinism-watch.com/index.php?git=kategori&kategori_id=42.
  22. "Harun Yahya", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Harun_Yahya.
  23. "The Atlas of Creation", Wikipedia - http://nl.wikipedia.org/wiki/The_Atlas_of_Creation.
  24. "The Intellectual Struggle Against Darwinism", Harun Yahya - http://www.harunyahya.com/books/darwinism/intellectual_struggle/intellectual_struggle_03.php.
  25. "Harun Yahya preaches Islam, slams Darwin and awaits Jesus", Tom Heneghan, Reuters Blogs, 19/6/2008 - http://blogs.reuters.com/faithworld/2008/06/19/harun-yahya-preaches-islam-slams-darwin-and-awaits-jesus/.
  26. "Harun Yahya, An Invitation to the Truth - About the Author", p. 3 - http://www.harunyahya.com/theauthor.php?sayfa_no=3.
  27. "Harun Yahya, An Invitation to the Truth - About the Author", p. 3 - http://www.harunyahya.com/theauthor.php?sayfa_no=3.
  28. Zie noot 5.
  29. "Harun Yahya and Islamic Crationism", Taner Edis, 25 April 2003 - http://www2.truman.edu/~edis/writings/articles/hyahya.html.
  30. Zie noot 23.
  31. "Fethullah Gülen and the Concept of Responsibility", Fethullahgulen.org - http://www.fethullahgulen.org/conference-papers/gulen-conference-in-washington-dc/3093-fethullah-gelen-and-the-concept-of-responsibility.html
  32. "Fethullah Gülen on ABC Radio National's Encounter", Fethullahgulen.org - http://www.fethullahgulen.org/press-room/news/2412-fethullah-gulen-on-abc-radio-nationals-encounter.html
  33. "Regard sur la théorie de l'évolution de Darwin', Raouf Ben Halima - http://membres.lycos.fr/sddek/evolution.html.
  34. "La Théorie de Darwin: le hasardi impossible", Mohammad Kaskas - http://www.iqrashop.com/product_info.php?products_id=396.
  35. "Evolution or Creation", Sheikh Mohammed Shihabuddin Nadvi - http://www.witness-pioneer.org/vil/Books/SN_evolution/default.htm.
  36. "The Muslim Responses to Evolution", Abdul Majid - http://www.hssrd.org/journal/summer2002/muslim-response.htm
  37. "The Muslim Response to Evolution", Abdul Majid, Science-Religion Dialogue, Summer 2002 - http://www.hssrd.org/journal/summer2002/muslim-response.htm.
  38. Zie noot 6.
  39. "Scientists face off against creationists", Nicholas Birch, 24/5/2007, Eurasianet.org - http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav052407.shtml.
  40. "The dangers of creationism in education", Report of the European Union Committee on Culture, Science and Education, Doc. 11297, 8 June 2007; art. 78 - http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc07/EDOC11297.htm.
  41. "L’islam n’a pas à avoir peur du darwinisme", Malek Chebel, Le Monde, 09 Février 2007 - http://www.islamlaicite.org/article415.html.
  42. "Mahdi as Hell: Look out Darwin", Daniel Martin Varisco, 18 juli 2007, Tabsir.net - http://www.tabsir.net/?p=148.
  43. "An invitation to the facts", Any Primanda - http://redrival.com/evolusi/
  44. Zie noot 40.
  45. "Beware of Harun Yahya", Bilal Philips, Youtube - http://www.youtube.com/watch?v=ubFyJI1XlAU.
  46. "Refutation of Harun Yahya?", SalifiTalk.net - http://www.salafitalk.net/st/viewmessages.cfm?Forum=9&Topic=2710.
  47. "A Muslim Comment about Harun Yahay,", Who is Harun Yahya?, weblog - http://whoisharunyahya.wordpress.com/a-muslim-comment-about-harun-yahya/.
  48. "The Secret Beyond Matter is not Wahdatul Wujood", Harun Yahya - http://www.harunyahya.com/articles/50wahdatulwujood.php.
  49. "Blavatsky was the first person to use the phrase "Intelligent Design" in a book", Blavatsky Net - http://www.blavatsky.net/darwin/first_to_use.htm.
  50. "The Secret Doctrine", Helena Blavatsky, Vol. 2, Page 86-87, Theosophical University Press Online Edition - http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-1-05.htm.
  51. "The Secret Doctrine", Helena Blavatsky, Vol. 2, Page 170, Theosophical University Press Online Edition - http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-1-08.htm.
  52. "Theosophy: evolution from within", Evolution and Design, Part 3 of 3, David Pratt, May 2004 - http://ourworld.compuserve.com/homepages/dp5/evod3.htm#e3.
  53. "The Secret Doctrine", Helena Blavatsky, Vol. 1, Page 277, Theosophical University Press Online Edition - http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd1-1-13.htm.
  54. "Religions by Adherents", Adherents.com - http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html.
  55. "Scientist gives Darwin's theory a nudge", Pamela R. Winnick, Pittsburgh Post-Gazette, 8/2/2001 - http://www.arn.org/docs/behe/mb_pittinterview0201.htm.
  56. "Phillip E. Johnson", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Phillip_E._Johnson.
  57. "Intelligent Design, The New Creationism Threatens All of Science and Society, Marshall Bernman, American Physical Society, oktober 1995 - http://www.cesame-nm.org/index.php?name=Sections&req=viewarticle&artid=35&page=1.
  58. "Intelligent Design", Wikipedia - http://nl.wikipedia.org/wiki/Intelligent_Design#Kritiek.
  59. "Is Intelligent Design Theory Really an Argument for "God"? - http://www.ideacenter.org/contentmgr/showdetails.php/id/1341.
  60. "Science Islam" - http://scienceislam.com/evolution_creation.php.
  61. Mustafa Akyol - http://visualwikipedia.com/en/Mustafa_Akyol
  62. "Under God or Under Darwin?, Mustafa Akyol, National Review Online, 02/12/2005 - http://www.nationalreview.com/comment/akyol200512020813.asp
  63. "Why Muslims Should Support Intelligent Design", Mustafa Akyol, IslamOnline - http://www.islamonline.net/english/Contemporary/2004/09/article02.shtml.
  64. Intelligent Design and Islam, Mind, Body, Soul, a traditional Muslim's website - http://www.yursil.com/blog/2005/09/intelligent-design-and-islam/.
  65. "The non-science of Intelligent Design", Ahmed K. Sultan Salem - http://www.islamonline.net/english/Science/2005/07/article05.shtml.
  66. "The 'Intelligent Design' Distraction, Harun Yahya - http://www.harunyahya.com/new_releases/news/intelligent_design.php.
  67. "Intelligent Design", transcript van een interview met o.a. Gary Dargan door Margaret Coffey, Encounter, ABC - http://www.abc.net.au/rn/encounter/stories/2006/1656361.htm
  68. "Darwin and Qur'an", Farzana Hassan Shahid, Mississauga, Family of the Heart Seminar, 13/2/2005 - http://familyofheart.com/05/Feb132005/Farzana_Hassan.htm.
  69. "Islam and Evolution, a letter to Suleman Ali", Nuh Ha Mim Keller 1996 - http://www.masud.co.uk/ISLAM/nuh/evolve.htm.
  70. "Biological Evolution – An Islamic Perspective", Prepared by the Research Committee of IslamToday.net under the supervision of Sheikh `Abd al-Wahhâb al-Turayrî - http://www.islamtoday.com/showme2.cfm?cat_id=29&sub_cat_id=792 .
  71. Zie noot 70.
  72. Zie noot 6.
  73. Zie noot 6.
  74. "List of common misconceptions", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_common_misconceptions#Evolution
  75. "Devolution (biological fallacy)", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Biological_devolution
  76. Zie noot 6.
  77. "Muslim responses to evolution", Andul Wajid - http://www.irfi.org/articles/articles_151_200/muslim_responses_to_evolution.htm
  78. Zie Koran Notitie "Dierenrechten in de Islam" - op deze website
  79. "Evolutionary Ethics", Professor Doris Schroeder, Lecturer in Philosophy, Lancaster University, The Internet Encyclopedia of Philosophy - http://www.iep.utm.edu/.
  80. Primates and Philosophers: How Morality Evolved (The University Center for Human Values Series), Frans De Waal (auteur), Stephen Macedo (editor), Josiah Ober (editor), Princeton UP (Sept. 5,2006), ISBN-10: 0691124477 ISBN-13: 978-0691124476 , http://www.amazon.com/Primates-Philosophers-Morality-E...
  81. Zie Koran Notitie "Koranische Pyschologie, een reis naar het inwendige paradijs" - op deze website.
  82. Zie Koran Notitie "Godsdienstvrijheid in de islam" - op deze website.
  83. "Recht op godsdienstvrijheid, in Koran Notitie "De Koran over mensenrechten: hefboom of hindernis voor integratie?" - op deze website.
  84. "De cruciale rol van godsdienstvrijheid", in Koran Notitie "Koranische Pyschologie, een reis naar het inwendige paradijs" - op deze website.
  85. "Introduction to evolution", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Introduction_to_evolution#Modern_synthesis.
  86. "Modern Evolutionary Synthesis", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Modern_evolutionary_synthesis.
  87. "Herbert Spencer", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Herbert_Spencer
  88. "Sociaal-darwinisme", Wikipedia - http://nl.wikipedia.org/wiki/Sociaal_Darwinisme.
  89. "Social Darwinism", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Social_Darwinism.
  90. "Misverstanden rond de evolutietheorie", Interview van SKEPP met Professor Johan Braeckman, P-magazine, Wonder en is geen wonder, nr.4, jaargang 2, 2002 - http://www.skepp.be/artikels/creationisme/misverstanden-rond-de-evolutietheorie
  91. "Survival of the fittest", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Surival_of_the_fittest.
  92. Zie noot 74
  93. Zie noot 75
  94. Zie noot 79.
  95. "Vooruitgangsgeloof" - http://nl.wikipedia.org/wiki/Vooruitgangsgeloof.
  96. "The Altenberg 16, Will the Real Theory of Evolution Please Stand Up?, An exposé of the evolution industry", Suza Mazuz, E-book in 8 delen, Scoop - http://www.scoop.co.nz/stories/HL0807/S00053.htm.
  97. Zie noot 90.
  98. "Evolutionism", Answers.com - http://www.answers.com/topic/evolutionism.
  99. "Islam and Evolution", Richard Peacock - http://www.skepticaldigest.com/view.php?i=89 .
  100. "Jahiz", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Jahiz.
  101. Zie noot 100.
  102. "Al Jahiz and the rise of biological evolutionism", Mehmet Bayrakdar, The Islamic Quarterly, London Third Quarter 1983 - http://www.salaam.co.uk/knowledge/al-jahiz.php.
  103. "Islam's forgotten geniuses", The Telegraph online, 29/01/2008 - http://www.telegraph.co.uk/earth/main.jhtml?xml=/earth/2008/01/29/scimuslim129.xml.
  104. Zie noot 100.
  105. Zie noot 103.
  106. Zie noot 102.
  107. Zie noot 98.
  108. "Ibn Miskawayh", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Miskawayh.
  109. "Ibn Arabi", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Arabi.
  110. "Encyclopedia of the Brethern of Purity, Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Encyclopedia_of_the_Brethren_of_Purity.
  111. Zie noot 108.
  112. Zie noot 110.
  113. "The Muqaddimah", Abd Ar Rahman bin Muhammed ibn Khaldun, Translated by, Franz Rosenthal - hoofdstuk 5 (The sciences (knowledge) of the prophets) - http://www.muslimphilosophy.com/ik/Muqaddimah/Chapter6/Ch_6_05
  114. "Islam and Evolution", Richard Peacock, Skeptical digest - http://www.skepticaldigest.com/view.php?i=89.
  115. Zie noot 98.
  116. Zie noot 102.
  117. "The Emergence of Islam: Lectures on the Development of Islamic World-view", Muhammad Hamidullah and Afzal Iqbal, Intellectual Tradition and Polity, p. 143-144. Islamic Research Institute, Islamabad, 1993 - geciteerd in: "Encyclopedia of the Brethern of Purity, Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Encyclopedia_of_the_Brethren_of_Purity#Evolution.
  118. Zie noot 98.
  119. Zie noot 102.
  120. Voetnoot van vertaler bij Hoofdstuk 6 van "The Muqaddimah", Abd Ar Rahman bin Muhammed ibn Khaldun, Translated by, Franz Rosenthal - hoofdstuk 5 (The sciences (knowledge) of the prophets) - http://www.muslimphilosophy.com/ik/Muqaddimah/Chapter6/Ch_6_05Footnote.htm
  121. Zie noot 2.
  122. "The dangers of creationism in education", Report of the European Union Committee on Culture, Science and Education, Doc. 11297, 8 June 2007; art. 17, 18.4 en 99 - http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc07/EDOC11297.htm.
  123. "The Koran (Qur'an) vs Genesis", David Catchpoole, zie punt "2. The Islamic evolutionists" - http://creationontheweb.com/content/view/460/#t1r1
  124. Video van lezing door macrobioloog Sheikh Hassanain Rajabali over evolutie - http://video.google.com/videoplay?docid=-6778429243869773680.
  125. "Islam: beliefs about creation and evolution", BBC CGSE Bitesize - http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/rs/environment/isbeliefsrev2.shtml
  126. Zie noot 36.
  127. "The Error of Islamic Evolutionism", Darwinism-Watch.com - Tempo, Sabah Daily Newspaper, Hürriyet Daily Newspaper / 2004-10-02 http://www.darwinism-watch.com/index.php?git=makale&makale_id=1138
  128. Geciteerd in noot 2.
  129. Zie noot 124.
  130. "On the question of biological origins", Seyyed Hossein Nasr, Islam & Science, Winter, 2006 - http://findarticles.com/p/articles/mi_m0QYQ/is_2_4/ai_n17134224/pg_6
  131. "Statement on the Teaching of Evolution", Interacademy Panel - http://www.interacademies.net/Object.File/Master/6/150/Evolution%20statement.pdf
  132. "Albania", CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html
  133. "Egypt", CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html
  134. "Indonesia",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html
  135. "Iran",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html
  136. "Morocco",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mo.html
  137. "Nigeria",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html
  138. "Tajikistan",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html
  139. "Turkey",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html
  140. "Uzbekistan",CIA World Factbook - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html
  141. "Creation-evolution controversy", Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Creation-evolution_controversy#Islamic_countries.
  142. "Professor Seyyid Hossein Nasr on Evolution and Design", Interview met professor Nasr, Green Sufi - http://cyclewalabanda.blogspot.com/2007/08/professor-seyyid-hossein-nasr-on.html
  143. "Islamic Thought and Life", Seyyed Hossein Nasr,London: Allen & Unwin, 1981, p. 34, geciteerd in: "Biological Origins: A Metaphysical Reconstruction", Islam Herald - http://www.islamherald.com/asp/curious/evolution/muz/muz-part4.asp
  144. "Why Darwinism is Incompatible With the Qur'an", Harun Yahya - http://harunyahya.com/incompatible03.php
  145. "The Error of Islamic Evolutionism", Tempo, Sabah Daily Newspaper, Hürriyet Daily Newspaper / 2004-10-02 http://www.darwinism-watch.com/index.php?git=makale&makale_id=1138
  146. "A Statement to Darwinists" - http://us2.fmanager.net/api_v1/productDetail.php?dev-t=7EZU2FZ0164&objectId=9653
  147. "The Case Against 'Islamic Evolutionism", Harun Yahya - http://www.harunyahya.com/mediawatch_tempo_islam_evolution.php
  148. Zie noot
  149. "Intelligent Design: 'Toon me de wetenschap'", Daniel C. Dennett, Wonder en is geen Wonder, nr.1-2007, Skepp - http://www.skepp.be/artikels/creationisme/intelligent-design-toon-me-de-wetenschap/.
  150. "The dangers of creationism in education", Report of the European Union Committee on Culture, Science and Education, Doc. 11297, 8 June 2007; art. 37 en 40 - http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc07/EDOC11297.htm.
  151. Zie noot 150.
  152. Zie noot 2.
  153. Zie noot 150,  art. 17, 18.4 en 99.
  154. "Remarkable exchange between Michael Ruse and Daniel Dennett", William Dembski, Uncommon Descent, 21/2/2006 - http://www.uncommondescent.com/intelligent-design/the-ruse-dennett-briefwechsel-the-clash-between-evolution-and-evolutionism/.
  155. "Is Darwinism Opposed to Religion?", Abdul Majid - http://www.science-islam.net/print_article.php3?id_article=741&lang=en.
  156. Geciteerd in: "An Atheist Fairy Tale" - http://bevets.com/evolution.htm#atheism, "Of Gods and Gaps: Intelligent Design and the Darwinian Evolution - http://home.messiah.edu/~tdavis/gaps.htm en op tal van andere webpagina's.
  157. "In Context: Editor’s comment November 17, 2008", Ruth S Robinson, The Ambassador's Briefing - http://ambrief.wordpress.com/2008/11/17/in-context-editors-comment-4/
  158. "Ibn al Haytham, The First Scientist" - http://www.ibnalhaytham.net/ .
  159. "Islam's forgotten geniuses", The Telegraph online, 29/01/2008 - http://www.telegraph.co.uk/earth/main.jhtml?xml=/earth/2008/01/29/scimuslim129.xml.
  160. "Kunnen moslims denken?", de teloorgang van de Arabische traditie, Fouad Laroui, VN, 16 april 2005 - http://www.humanbeing.demon.nl/humanbeingsweb/Bibliotheek/laroui.htm.
  161. Zie noot 158.
  162. Zie noot 99.