Het grootste spektakel ter wereld

Bewijs voor evolutie

Het grootste spektakel ter wereld

Boekinformatie

Over het boek

Na in de internationale millionseller God als misvatting ons godsgeloof op genadeloze wijze ter discussie te hebben gesteld, komt ‘Darwins rottweiler’ met een nieuwe literaire en wetenschappelijke tour de force, waarin hij voor eens en voor altijd, én voor iedereen, duidelijk maakt dat evolutie bewezen is en boven álle twijfel verheven. Het is de simpele waarheid: wij zijn verwanten van de chimpansees, iets verdere verwanten van andere dieren, nog verdere verwanten van de planten… Dit weten we omdat er een groeiende stroom van bewijzen voor bestaat. Evolutie is een feit en dit boek zal dat laten zien. Dawkins’ belangrijkste doel is om díé mensen te bereiken die de evolutie niet ontkennen, maar die in hun omgeving wel zo iemand kennen – in hun familie of kerk misschien, en zich onvoldoende voelen toegerust om hun standpunt te onderbouwen.

Over de auteur(s)

Richard Dawkins (1941) is een Brits etholoog en evolutiebioloog, wereldberoemd als populair-wetenschappelijk schrijver. Hij is fellow van de Royal Society en heeft een leerstoel voor 'Public Understanding of Science' aan Oxford University. Prospect Magazine hield een enquête waarbij hij uit de bus kwam als een van de drie belangrijkste intellectuelen ter wereld. Zijn eerste boek, The Selfish Gene (1976; De zelfzuchtige genen, 1986), werd ogenblikkelijk een internationale bestseller en geldt als een klassieker op het gebied van de moderne evolutionaire biologie.

Boekbespreking door Geerdt Magiels

De eerste en de laatste show
Deze recensie verscheen eerder in De Standaard der Letteren, 8 januari 2010.
 
Het Darwin-jaar loopt op zijn einde. Het heeft heel wat boeken over Darwin en zijn theorie opgeleverd. Het nieuwste boek van Richard Dawkins is een waardige en gepaste afsluiter van de festiviteiten. Het grootste spektakel ter wereld biedt het ideale opstapje om uit en terug te kijken over het (boeken)landschap van de evolutie.
 
Het leven op aarde is een oogverblindend spektakel. Een onvoorstelbare variatie aan levensvormen bevolkt de planeet, aangepast aan de meest extreme omstandigheden en verbluffend ingenieus in het oplossen van het cruciale probleem van elke organisme: hoe kom ik aan genoeg energie om lang genoeg te overleven om me voort te planten? Dat kaartte Charles Darwin aan toen hij zijn evolutietheorie publiceerde. Sindsdien heeft de wetenschap veel evidentie verzameld die zijn stellingen verder onderbouwt. Die evidentie wordt door Dawkins in Het grootste spektakel meeslepend en spijkerhard voorgesteld. Hij presenteert het als CSI: het onderzoek van de scène van een misdaad. Ooit, ergens is iets gebeurd en aan de hand van de sporen moeten de biologen, met de hulp van archeologen, biochemici, natuurkundigen, genetici en embryologen, uitzoeken wat er precies aan de hand is geweest. Dat is een kolfje naar de hand van beroepsuitlegger Dawkins. Het is allemaal al eerder verteld, maar zelden met zoveel gedrevenheid, samenhang en inzicht. Ook Dawkins zelf deed het al eerder, maar er is heel wat veranderd sinds hij in 1976 zijn baanbekende De zelfzuchtige genen schreef. De religie heeft zich bij monde van de creationisten in het debat gemengd. Biologen en filosofen moeten nu de evolutietheorie anders uitleggen, beducht voor de argumenten van de creationisten, die veelal pseudo-argumenten zijn (ze willen niet luisteren en kijken naar wat er te horen en te zien is). De bewijzen zijn echter onontkoombaar en overal. In de aardlagen die teruggaan tot in de diepe tijd, bezaaid met de resten van de wezens die ons voorgingen. In de moleculaire structuur van al wat leeft. In de taal van het DNA dat door het hele dieren- en plantenrijk dezelfde is. In de mutaties en de 'dode' genen. In de embryologie waar je kan zien hoe de basisstructuur van alle dieren dezelfde is. In de verspreiding van soorten over eilanden en continenten. En in de empirische bewijzen voor de evolutie-in-actie zoals die in beken en laboratoria, in real time, worden opgetekend.
 
Weerwoord aan de negationisten
 
Overweldigd door de kracht van zijn eigen bewijsvoering heeft Darwin zelf zijn geloof laten schieten, onmachtig als dat was om de zinloosheid van het biologische bestaan te verhullen. Dawkins volgt in zijn sporen. Hij is, in tegenstelling tot Darwin, een militant atheïst. Dat blijft in dit boek een thema dat sterk meespeelt en hij kan het niet laten om stevig uit te halen tegen de irrationaliteit van het geloof. Hij constateert met droefenis dat hoge percentages mensen nog steeds weigeren aan te nemen dat de mens samen met alle andere dieren en planten van een verre gezamenlijke voorouder afstamt maar geloven dat al het leven ergens in de loop van de laatste tienduizend jaar door God geschapen werd. Het gaat daarbij niet om enkele marginalen: 40% in de Verenigde Staten, meer dan 50% in Turkije en 21% in België. Minstens twee fenomenen komen hier samen. Het creationisme dat zich met hand en tand tegen de biologische evolutie verzet, en een ontstellend onbegrip voor de inzichten van de wetenschap. Bijna 20% van de Britten blijkt niet te weten wat een jaar is en denkt dat de aarde eens per maand rond de zon draait. Het is niet verwonderlijk dat een pertinent gebrek aan inzicht in de structuur van de wereld gevolgen heeft voor hoe men de eigen biologie begrijpt.
Het kan niet sterk genoeg benadrukt worden dat wie de evolutietheorie afwijst tegelijkertijd ook het hele bouwwerk van de hedendaagse wetenschap afdankt. De inzichten van de moderne biologie zijn nauw verweven met die van alle andere wetenschappelijke disciplines, van fysica tot genetica, van chemie tot psychologie. Het geheel is een robuust bouwwerk gegrondvest op veel verschillende soorten evidentie die elkaar versterken en bevestigen. Het is vreemd dat de creationisten wel de tabel van Mendeljev gebruiken en tegelijk denken dat de aarde maar zesduizend jaar oud is. Het is alsof je zou geloven dat elke keer als je op de knop van het espressoapparaat drukt God uit het niets water- en koffiemoleculen schept en die in een bekertje tovert dat ter plekke op bovennatuurlijke wijze wordt gematerialiseerd. De vasthoudendheid waarmee Dawkins de evolutietheorie en de rationaliteit verdedigt tegen het onbenul en het fanatisme van gelovigen allerhande is maar al te goed te begrijpen. Een hallucinant intellectueel dieptepunt in zijn boek is dan ook een woordelijk verslag van een gesprek dat hij voerde met de voorzitster van de Bezorgde Vrouwen van Amerika. Zij lijkt te hopen dat de evolutie vanzelf weggaat als je ze maar lang genoeg blijft ontkennen. Het illustreert op tenenkrullende wijze hoe moeilijk het is een gesprek te voeren met mensen die een aberrant soort logica hanteren en elke evidentie ontkennen voor iets waarvan de waarheid niet meer kan ontkend worden.
 
De onontkoombare waarheid
 
Die waarheid wordt door de Amerikaanse evolutiebioloog Jerry Coyne op magistrale manier gepresenteerd in het eerder dit jaar verschenen Why evolution is true. Dawkins zelf zwaait met de hoogst mogelijke lof voor het boek van zijn jongere collega. Coyne hanteert niet het paternalistische toontje dat Dawkins’ boek soms ontsiert. Hij demonstreert de feiten helder en gebald en slaat zo feilloos de ene intellectuele homerun na de andere. In negen hoofdstukken, compact en leesbaar, presenteert hij de evolutie als het echte verhaal van waarom wij bestaan. Hij dicht de gaten in de fossiellijnen waarvan de creationisten nog steeds luid staan te roepen dat ze niet te dichten zijn. Hij maakt duidelijk hoe soorten ontstaan. De geografische verspreiding van dieren en planten staat haaks op alle godsdienstverhalen. Zou de Goede God al die soorten doelbewust zo hebben neergepoot zodat wij zouden denken dat ze er dankzij de biologische evolutie zouden gekomen zijn? Creationisten spreken er liever niet over. Oneerlijkheid door verzwijging, noemt Coyne dat. Hij beschrijft de wonderlijke kracht van de genen, de dragers van de biologische evolutie. Zo vertelt hij het verhaal van de parasitaire worm die het uitzicht en het gedrag van de mier verandert in wiens lijf hij te gast is. Aan de romp van de mier begint op een dun stengeltje een rode zwelling te groeien die sterk gelijkt op een bes. Die 'bes' zit vol wormeneitjes en, je raadt het al, die wordt opgegeten door een vogel, de finale gastheer van de parasiet. Hiertoe moet de mier op een grasstengel klauteren waar ze onbeschut zit te wuiven totdat zij door een overvliegende vogel gegeten zal worden. Al die veranderingen worden in gang gezet door de genen van de worm in een ingenieuze plot om de wormgenen te vermenigvuldigen.
Dawkins en Coyne geven een inspirerend overzicht van de bewijzen voor de theorie van Darwin. Ondertussen wordt het verhaal verder aangevuld met evidentie geleverd door onderzoekers uit diverse disciplines. En vooral hoe de evolutie de aard van het menselijke zoogdier vorm heeft gegeven, levert heel wat fascinerende feiten en stof tot nadenken. Primatoloog Frans De Waal beschrijft de 200 miljoen jaar oude evolutionaire voorgeschiedenis van de empathie. Competitie is onmiskenbaar in de natuur, maar samenwerking en medeleven net zo goed en die bleven tot nog toe onderbelicht. Sarah Hrdy betoogt ook dat onze voorouders al 1,5 miljoen jaar emotioneel modern want invoelend en altruïstisch zijn. Haar originele hypothese is dat taal en ratio pas later kwamen. Het belang van taal en de mogelijkheid om daarmee verhalen te gaan vertellen, is volgens Brian Boyd nog steeds de drijvende kracht achter de menselijke cultuur. Richard Wrangham beschrijft de mens als de kokende aap. De beheersing van het vuur en het ontwikkelen van de kookkunst kunnen volgens hem mede de spectaculaire intellectuele ontwikkeling van de mens verklaren. En Geoffrey Miller beschrijft aan de hand van veel elegant onderzoek hoe de evolutionaire mechanismen in Homo sapiens diens gedrag als consument mee stuurt.
De evolutie is een spektakel van de eerste orde. Het leven begon er mee en zal er ook mee eindigen. Wij zijn tegelijk toeschouwers en acteurs in de eerst en de laatste show op aarde.
 
Richard Dawkins, Het grootste spektakel ter wereld. Bewijs voor evolutie. Oorspronkelijke titel: The greatest show on earth. The evidence for evolution. Vertaald door Mark van Nieuwstadt. Nieuw Amsterdam.
 
Jerry Coyne, Why evolution is true, Oxford University Press
 
Andere boeken in dit artikel vermeld:

  • Frans De Waal, Een tijd voor empathie. Contact
  • Sarah Hrdy, Een kind heeft vele moeders. Hoe de evolutie ons sociaal heeft gemaakt. Nieuw Amsterdam.
  • Geoffrey Miller, Darwin en de consument. Contact
  • Richard Wrangham, Koken - over de oorsprong van de mens, Nieuw Amsterdam.
  • Brian Boyd, On the origin of stories. Harvard University Press